Cũng như nhiều công thần khác từng phò tá Chu Nguyên Chương dựng nghiệp, Tống Liêm cuối cùng không thoát khỏi vòng nghi kỵ, bị nhà vua đày đi xa, rồi chết trên đường vì bệnh tật. Cái chết của ông là minh chứng bi thảm cho bi kịch của tầng lớp khai quốc công thần trong triều Minh.
Tống Liêm (宋濂, 1310–1381) là một trong những bậc công thần văn trị đầu triều Minh, người đặt nền móng tư tưởng cho nhà nước mới do Chu Nguyên Chương sáng lập. Ông không chỉ là học giả, sử gia, nhà văn, mà còn là người góp công định chế và hình thành cương thường, điển lễ của cả triều đại.
Tống Liêm tự Cảnh Liêm, hiệu Tiềm Khê, quê ở Phố Giang, Nghĩa Ô, Chiết Giang. Ông sinh ra trong gia đình nghèo khó nhưng nổi tiếng thông minh, ham học, sớm nổi bật về văn chương và Nho học. Từ nhỏ, Tống Liêm đã theo học các danh sĩ đương thời như Ngô Lai, Liễu Quán, Hoàng Tấn, được đánh giá là bậc học giả uyên thâm, tinh thông cổ văn và kinh sử. Năm 1335, ông được triều Nguyên mời vào Hàn Lâm Viện làm tu biên, nhưng khước từ vì muốn phụng dưỡng cha mẹ già, rồi lui về ẩn cư, mở lớp dạy học, chuyên tâm trước tác.
Đầu những năm 1360, khi phong trào khởi nghĩa chống Nguyên bùng nổ khắp nơi, danh tiếng học vấn và đạo đức của Tống Liêm vang xa. Chu Nguyên Chương, lúc ấy đang dấy binh ở Giang Nam, nghe tiếng ông là “nhân vật văn học bậc nhất đương thời”, liền đích thân mời về giúp. Từ đó, Tống Liêm trở thành một trong những nhân vật quan trọng trong bộ tham mưu khai quốc của họ Chu — cùng với Lưu Bá Ôn, Tào Tĩnh, Trương Ngọc, đóng vai trò hoạch định chính trị và văn hóa cho chính quyền mới.
Sau khi thống nhất thiên hạ, Chu Nguyên Chương lập nhà Minh (1368), Tống Liêm được trọng dụng, phong chức Giang Nam Nho học đề cử, chuyên dạy Thái tử Chu Tiêu (con trưởng của Minh Thái Tổ) kinh điển Nho giáo và biên định chế độ lễ nhạc cho triều đình. Với tài năng và học vấn uyên thâm, ông được giao nhiều trọng trách, trong đó có việc soạn thảo điển chế, sắc lệnh và triều nghi. Đặc biệt, năm Hồng Vũ thứ 2 (1369), ông được giao chủ biên bộ “Nguyên sử” – bộ chính sử ghi chép toàn bộ lịch sử triều Nguyên. Đây là công trình có ý nghĩa lớn trong việc khẳng định vị thế chính thống của triều Minh, do đó Tống Liêm được vua hết sức khen ngợi, gọi là “khai quốc văn thần chi đạo”.
Từ vị trí Học sĩ Thừa chỉ, Tri chế cáo, Tống Liêm trở thành một biểu tượng của tầng lớp nho sĩ đầu triều Minh. Lưu Cơ từng ca ngợi ông là “văn chương đệ nhất đương đại”, còn các học giả gọi ông là “Thái Sử Công của Minh triều”. Trong nhiều tác phẩm, ông đề cao việc “phục cổ”, “tôn kinh”, nhấn mạnh vai trò của đạo Nho trong việc trị quốc, an dân. Văn phong Tống Liêm chất phác mà sâu sắc, được hậu thế tôn trọng như một bậc thầy về văn học cổ.
Thế nhưng, Chu Nguyên Chương — vốn nổi tiếng đa nghi và tàn khốc — lại không thể dung nổi những người có công lớn và ảnh hưởng sâu rộng như Tống Liêm. Sau khi dẹp yên thiên hạ, ông bắt đầu thanh trừng hàng loạt công thần, mở đầu là vụ án Hồ Duy Dung (1380), khiến vô số đại thần bị giết hoặc lưu đày. Trong biến cố này, cháu của Tống Liêm là Tống Thận bị liên lụy, dẫn đến việc cả gia tộc ông bị kết tội. Chu Nguyên Chương viện cớ “gia tộc phản nghịch” để xử phạt, dù bản thân Tống Liêm khi ấy đã già yếu, đã từ quan về quê.
Một số sử liệu còn ghi, Chu Nguyên Chương từng tìm cớ để diệt Tống Liêm từ trước. Có giai thoại kể rằng, trong một bài thơ dâng vua, Tống Liêm có viết câu “tự cổ giới cầm hoang” (từ xưa kẻ giữ quyền thường cô độc), khiến Minh Thái Tổ cho rằng ông ngụ ý châm biếm nhà vua, nên ôm hận trong lòng. Khi vụ án Hồ Duy Dung xảy ra, nhà vua liền mượn cớ “liên lụy” mà trút giận lên vị học sĩ già.
Nhờ sự can gián của Hoàng hậu Mã thị và Thái tử Chu Tiêu — người từng là học trò của ông — Tống Liêm thoát khỏi án chém. Song Chu Nguyên Chương vẫn ra lệnh đày ông cùng toàn gia đến Mậu Châu, vùng biên viễn xa xôi thuộc Tứ Xuyên ngày nay. Trên đường đi, khi đến vùng Quỳ Châu (nay là Phụng Tiết, Trùng Khánh), Tống Liêm lâm bệnh nặng, rồi mất giữa hành trình, thọ 71 tuổi. Triều đình sau truy phong ông thụy hiệu Văn Hiến — như một cách tưởng niệm muộn màng.
Cái chết của Tống Liêm là một trong những vết đen trong lịch sử đầu triều Minh. Ông – người từng được Chu Nguyên Chương tôn làm “thầy của Thái tử”, “văn thần khai quốc” – lại chết trong cô độc, nơi đất khách. Nhiều học giả Trung Quốc sau này xem ông như nạn nhân tiêu biểu của chính sách nghi kỵ công thần mà Minh Thái Tổ áp dụng. Từ vụ án Hồ Duy Dung đến các cuộc thanh trừng sau đó, gần như toàn bộ nhóm công thần khai quốc đều bị diệt trừ: Lưu Bá Ôn chết sớm trong u uất, Lam Ngọc bị tru di, Tào Tĩnh bị xử tội, còn Tống Liêm bị đày chết nơi đất Thục.
Một câu chuyện lưu truyền trong dã sử kể rằng, khi biết Tống Liêm bị kết án, Thái tử Chu Tiêu đã khóc xin cha tha cho thầy. Chu Nguyên Chương liền ném xuống đất một cây roi đầy gai và bảo: “Cây roi có gai ngươi không dám nhặt, vậy để ta róc hết gai nhọn thay ngươi nhé? ”Thái tử hiểu rằng nhà vua ví các công thần như những chiếc gai nhọn – phải nhổ bỏ để thiên hạ yên ổn. Nhưng ông vẫn khéo léo đáp lại: “Trên mà có vua Nghiêu Thuấn, thì dưới mới có dân Nghiêu Thuấn”. Lời đáp ấy ngụ ý rằng bạo quyền không thể tạo ra thái bình. Chu Nguyên Chương nổi giận, ném ghế về phía con trai. Câu chuyện ấy, dù có thể mang tính biểu tượng, song phản ánh đúng tâm lý của vị hoàng đế họ Chu — người dựng nghiệp từ máu lửa, nhưng lại bị nỗi sợ công thần chi phối cho đến cuối đời.
Cái chết của Tống Liêm cũng như của bao công thần khác thời Minh cho thấy nghịch lý cay đắng: những người lập nên giang sơn lại trở thành nạn nhân của chính quyền mà họ góp công xây dựng. Sau khi loại bỏ toàn bộ những người từng “có công”, Chu Nguyên Chương củng cố chế độ trung ương tập quyền tuyệt đối, đưa quyền lực hoàng đế lên mức chưa từng có trong lịch sử Trung Hoa.
Tống Liêm ra đi, để lại cho hậu thế hàng chục tác phẩm văn học, chính trị và sử học có giá trị như “Tống Học sĩ Toàn tập”, “Phổ Dương nhân vật ký”, “Hồng Vũ Thánh chính ký”, cùng bộ sử “Nguyên sử” do ông chủ biên. Hơn bảy thế kỷ trôi qua, tên tuổi ông vẫn được nhắc đến như biểu tượng của tầng lớp trí thức Nho học trung hậu, thanh liêm và tiết nghĩa — người đã hiến trọn đời mình cho lý tưởng trị quốc, rồi ngã xuống vì chính lý tưởng ấy.
Tống Liêm, bậc thầy khai quốc của triều Minh, là tấm gương sáng cho hậu thế không chỉ về tài học mà còn về nhân cách và số phận. Ông sống cương trực, chết cô độc, nhưng ánh sáng của học vấn và đạo đức mà ông để lại vẫn soi rọi trong lịch sử Trung Hoa, như lời bình của một học giả đời sau: “Minh triều có Chu Nguyên Chương dựng nước, có Tống Liêm lập đạo”.
Vietbf @ Sưu tầm
