49 tuổi. Một nữ tiến sĩ. Một buổi sáng tháng Tám 2025, người ta tìm thấy thi thể bà trong căn nhà nhỏ, chấm dứt cuộc đời giữa lúc hai đứa con đang tuổi trưởng thành và người chồng bệnh tật không đủ sức làm điểm tựa. Hồ sơ viết ngắn gọn: “tự kết liễu”. Nhưng những gì ẩn phía sau mới là mạch ngầm của một bi kịch trí thức.
Tháng 3/2025, tiến sĩ Hoàng Phương Mai bị Viện Hán Nôm ra quyết định cho thôi việc. Không chấp nhận, bà ngày ngày đến Viện, ngồi trong phòng khách như một bóng mờ quá khứ. Tháng 7/2025, lệnh cấm cửa được ban hành. Đến sáng 16/8, gia đình gõ cửa phòng, và không còn nghe tiếng trả lời.
Một nữ trí thức từng lặng lẽ nghiên cứu “Lữ trung tạp thuyết” của Bùi Huy Bích, để lại tác phẩm “Lời xưa vang vọng” – một công trình quý với giới nghiên cứu văn xuôi thế kỷ XVIII. Người từng say mê chữ nghĩa cổ nhân ấy, cuối cùng chọn cho mình cái chết lạnh lùng, giống như một đoạn kết không ai muốn viết.
Nguồn tin cho biết, Viện từng “gợi ý” nếu bà chịu rút đơn kiện, nhận lỗi vì sức khỏe kém không hoàn thành công việc, thì quyết định buộc thôi việc sẽ được hủy bỏ. Nhưng bà từ chối. Với bà, điều cần không phải là một chỗ ngồi trong cơ quan, mà là sự công bằng cho nguyên tắc, cho lý tưởng. Bà tin “cấp trên” sẽ xét lại. Niềm tin ấy hóa ra là chiếc dây treo lơ lửng giữa vực sâu.
Trong môi trường vốn đầy rẫy “quan quan tương hộ”, những ai không chịu nhập cuộc với trò bè phái thường bị loại bỏ. Người ta nói nhiều về “kinh tế tri thức”, nhưng ít khi bảo vệ nổi một trí thức dám giữ sự độc lập. Bên trong những viện nghiên cứu nuôi bằng ngân sách, các cuộc đấu đá, tiểu xảo và mưu toan chính trị văn phòng là món ăn thường nhật. Hoàng Phương Mai vấp ngã ở chính nơi bà gửi gắm cả sự nghiệp.
Xã hội thời nay phô diễn mặt nạ đạo đức. Những lời “xin ghi nhận, sẽ xử lý” chỉ còn là ngôn ngữ cửa miệng. Thực chất, đằng sau mỗi hợp đồng lao động luôn ẩn một phụ lục vô hình: “chấp nhận thao túng, dối trá, hèn hạ”. Bà không ký vào phụ lục ấy, và cái giá là sự cô độc đến tận cùng.
Khi người phụ nữ ấy ra đi, cộng đồng chỉ kịp xôn xao rồi lại cuốn vào guồng quay hăm hở của “thị trường chức vụ” – nơi chiếc ghế không bao giờ được cho không. Không ai kịp lắng nghe, kịp hỗ trợ một trí thức trung niên thất nghiệp, tuyệt vọng trong niềm tin ngây thơ vào “cấp trên”.
Cái chết của tiến sĩ Hoàng Phương Mai như một chương bi thương trong vở kịch trí thức Việt Nam hiện đại. Nó nhắc lại âm vang u tối từ thời phân tranh mà Bùi Huy Bích từng viết: “Kiến thuyết quan binh công lược bạo/ Dân gia phiến tịch đãng vô di”. Người trí thức ấy, cuối cùng, cũng chỉ còn lại hai bàn tay trắng, và một lời tiễn biệt muộn màng từ những ai từng đọc qua công trình của bà.
Tưởng nhớ TS. Hoàng Phương Mai (1976 – 2025)
Những ngày này, nhắc đến tên chị, tôi lại nhớ về công trình nghiên cứu Lữ Trung Tạp Thuyết – tác phẩm mà chị đã dành nhiều năm tâm huyết để khảo sát, dịch thuật và chú giải. Thời điểm chị bắt tay vào nghiên cứu văn bản này, tôi từng khá bất ngờ, bởi chữ thảo Hán Nôm vốn không dễ đọc, càng không dễ khảo cứu một cách hệ thống. Tôi còn xin phép chị chụp lại bản chữ Hán để sau này tham khảo thêm, nhưng rồi đời sống cuốn đi, tôi không có nhiều thời gian để thực hiện. Giờ đây, khi chị đã thành người thiên cổ, tôi chỉ biết gửi lại đôi dòng này như một nén tâm tình.
Tôi vẫn nhớ một kỷ niệm đầu xuân, đoàn thanh niên của Viện Nghiên cứu Hán Nôm cùng nhau về thăm gia đình chị ở Nam Định. Một gia đình nền nếp, chuẩn mực, tiếp đón chúng tôi bằng sự chu đáo và nồng hậu. Bố mẹ chị, các em của chị vui vẻ chuyện trò cùng khách từ Hà Nội về. Chúng tôi nghỉ lại qua đêm, hôm sau tiếp tục lên đường sang Ninh Bình thăm gia đình chị Nguyễn Thị Kim Măng. Đám cưới của chị với anh Nguyễn Ngọc Dương – người đồng nghiệp cùng Viện – tôi cũng có mặt, vinh dự cùng họ hàng góp tay bắn pháo hoa trong ngày rước dâu. Những ký ức ấy giờ hóa thành kỷ niệm để thương nhớ. Mong chị thanh thản.
Lữ Trung Tạp Thuyết – di sản của một thời
Trong dòng chảy học thuật cuối thế kỷ XVIII – đầu XIX, Lữ Trung Tạp Thuyết của Tham tụng Bùi Huy Bích là một tác phẩm tiêu biểu, phản ánh chiều sâu tư tưởng và trăn trở của một nho sĩ trung trực, học trò xuất sắc của Lê Quý Đôn. Ông kế thừa tinh thần bác học, trọng đạo lý, gắn bó với vận mệnh đất nước và tha thiết với thời cuộc.
Tác phẩm này mang tính tổng hợp, được biên soạn khi Bùi Huy Bích cáo quan về ở ẩn, ghi lại những suy tư, chiêm nghiệm về đạo đức, con người, lối sống và biến động xã hội. Lữ Trung Tạp Thuyết vừa trích dẫn lời dạy của Khổng Tử, Mạnh Tử, Hàn Tử…, vừa thể hiện quan điểm cá nhân về lịch sử, văn chương, phong tục dân gian.
Trước khi có công trình của TS. Hoàng Phương Mai, tác phẩm này chưa từng được khảo sát toàn diện dưới góc độ văn bản học. Khoảng trống đó đã được chị lấp đầy bằng công trình “Lời xưa vang vọng – Qua tác phẩm Lữ Trung Tạp Thuyết của Bùi Huy Bích” (NXB Khoa học xã hội, 2021). Cuốn sách dày hơn 400 trang, gồm 3 chương chính và phụ lục, trình bày song song bản dịch tiếng Việt và nguyên văn chữ Hán. Đây là công trình hệ thống, giúp độc giả tiếp cận không chỉ nội dung và giá trị tư liệu của tác phẩm, mà còn hiểu rõ hơn vị trí của Lữ Trung Tạp Thuyết trong đời sống tinh thần của trí thức Nho học Việt Nam.
Không chỉ là một tập bút ký học thuật, Lữ Trung Tạp Thuyết còn là tấm gương soi tâm hồn một nho sĩ thời loạn, một học trò xứng đáng của Lê Quý Đôn, và cũng là di sản quý giá để hậu thế tìm về cội nguồn tư tưởng, đạo lý và nhân sinh quan của dân tộc.
