Câu hỏi của vị giáo sư và giấc mơ trở về một đất nước đã mất
Trong buổi phỏng vấn tuyển sinh Y khoa năm ấy, có một câu hỏi của vị giáo sư đã in sâu vào tâm trí tôi, day dứt mãi cho đến bây giờ: “Nếu em có thể quay ngược thời gian, để thăm một người hay đặt chân đến một nơi chốn nào đó, em sẽ chọn đâu?” Tôi đã không ngần ngại: “Thưa thầy, em sẽ về thăm đất nước của em: Việt Nam Cộng Hòa.” Có lẽ nhiều người sẽ ngạc nhiên, bởi khi tôi cất tiếng khóc chào đời, Việt Nam Cộng Hòa đã không còn nữa. Cái tên ấy đến với tôi ban đầu không phải qua sách giáo khoa, mà qua những câu chuyện kể chắp vá của ba và bạn bè ông – những người đã sống, đã yêu và đã đánh đổi cả tuổi trẻ cho mảnh đất ấy. Lớn lên, khi đặt chân đến Mỹ và có cơ hội đọc, tìm hiểu, chắp nối lại các mảnh ghép lịch sử, bức tranh VNCH mới dần hiện rõ: một thời kỳ vừa bi thương vừa oanh liệt của người miền Nam, một cuộc nội chiến đẫm máu, và một đất nước nhỏ bé bị cuốn vào cuộc chiến ý thức hệ lạnh lùng giữa các cường quốc.
Một ngày dạo chơi Sài Gòn – Hòn ngọc Viễn Đông trong trí tưởng
Nếu có thể trở về, tôi sẽ chọn Sài Gòn – Hòn ngọc Viễn Đông, vào một buổi sáng đẹp trời trước 1975. Tôi sẽ nhảy lên một chiếc xích lô máy, để tiếng máy "phịt phịt" giòn tan vang lên giữa phố, hòa vào mùi xăng pha nhớt đặc trưng của buổi sớm đô thành. Gió phả vào mặt mang theo chút mằn mặn từ sông Sài Gòn, chút ngọt ngào của những hàng me, hàng dầu xanh ngắt hai bên đường. Tôi sẽ ghé chợ Bến Thành, gọi một tô phở gà nóng hổi, nước dùng trong veo, hành lá xanh mướt. Vừa ăn, tôi vừa ngắm những cô thiếu nữ Sài Gòn duyên dáng trong tà áo dài bó eo, đeo kính gọng to, tóc buông ngang vai, đèo nhau trên những chiếc Honda Cub, lướt qua bùng binh trước chợ như những cánh bướm trắng. Ăn xong, tôi sẽ thong thả tản bộ dọc đường Duy Tân, nơi hàng cây thẳng tắp như những câu thơ. Tôi sẽ ghé qua Tòa Đô Chánh, Tòa nhà Hạ Nghị Viện, ngồi ở một góc vỉa hè, mở sổ tay ra phác vài nét kiến trúc cổ kính bằng bút chì, để ghi lại trong lòng mình dáng hình một nền cộng hòa non trẻ nhưng đầy tự trọng. Từ đó, tôi ra bờ sông Sài Gòn, đứng trước tượng Đức Thánh Trần Hưng Đạo, ngước nhìn bàn tay Người chỉ thẳng ra biển như một lời nhắc nhở về chủ quyền, về danh dự dân tộc. Chiều xuống, tôi sẽ nhảy lên một chiếc Lambro, về Nhà Bè nước chảy chia hai, rồi từ đó ngược lên Lái Thiêu. Tôi muốn đi giữa những vườn cây ăn trái trĩu quả, được tự tay hái những trái măng cụt, bóp nát lớp vỏ tím xám sần sùi để lộ phần cơm trắng ngần, ngọt lịm, tan ra trên đầu lưỡi như một lời thì thầm của miền Nam hiền hòa. Tối đến, tôi sẽ tìm đến phòng trà Tự Do, ngồi ở một chiếc bàn nhỏ trong góc, để được đắm mình trong giọng hát Khánh Ly khàn đục, đầy mê hoặc. Nhạc vàng của thời VNCH, với tôi, là dòng nhạc đẹp nhất và tinh túy nhất của âm nhạc hiện đại Việt Nam. Đến tận hôm nay, dù bolero đã nở rộ khắp nơi, nhưng phần lớn những ca khúc bất hủ, những bản tình ca, những tiếng thở dài của thân phận con người… đều sinh ra từ thời ấy.
Nhân bản, dân tộc, khai phóng – linh hồn của giáo dục Việt Nam Cộng Hòa
Nhưng hơn cả phố xá, ẩm thực hay âm nhạc, điều tôi khao khát được cảm nhận rõ nhất ở VNCH chính là tính nhân văn và tình người Việt Nam, được nuôi dưỡng từ một nền giáo dục thấm đẫm chất nhân bản. Các trường đại học thời đó tuy còn non trẻ, nhưng đã kịp đặt những nền móng vững chắc cho một hệ thống đại học hiện đại. Người ta dạy và học dựa trên ba nguyên tắc cốt lõi: nhân bản, dân tộc và khai phóng. Tôi ước có thể ghé thăm Bộ Giáo dục VNCH, mở từng hồ sơ, đọc từng bản quy hoạch để hiểu vì sao chỉ trong vài năm ngắn ngủi, họ đã xây dựng được một hệ thống giáo dục đại học tiến bộ, bao gồm cả đại học quốc gia lẫn các viện đại học cộng đồng địa phương. Các trường đại học thời VNCH được trao quyền tự chủ chuyên môn mạnh mẽ; Bộ Giáo dục không “cầm tay chỉ việc” từng giáo trình. Ngân sách do Quốc hội duyệt hàng năm, còn giảng viên và nhân viên thuộc Tổng ủy Công vụ – cơ chế ấy khiến đại học thật sự là nơi của tri thức, chứ không chỉ là một cánh tay nối dài của bộ máy chính trị. Tôi sẽ đến Viện Đại học Sài Gòn, ghé qua tám phân khoa Y, Dược, Nha, Sư phạm, Khoa học, Văn khoa, Luật và Kiến trúc. Tôi sẽ đi ngang đại học xá Minh Mạng của nam sinh, nhìn những chàng trai ôm sách bước vội qua sân trường, mà biết rằng bên kia là đại học xá Trần Quý Cáp dành cho nữ sinh, nơi cũng đang chất chứa những ước mơ muốn đưa Việt Nam vươn lên ngang hàng cùng thế giới. Nếu còn thời gian, tôi sẽ xuôi về miền Tây, thăm Viện Đại học Cần Thơ, để hít căng lồng ngực cái chất phóng khoáng của sông nước lẫn trong giọng cười sinh viên – những người vừa mang trong mình tâm hồn hiền hòa của miệt vườn, vừa mang khát vọng xây dựng một miền Tây trù phú, văn minh. Thời Đệ Nhất Cộng Hòa, nền giáo dục nhân bản ấy đã gieo vào lòng bao thanh thiếu niên một thứ tình yêu nước không cần khẩu hiệu: tình yêu nước lặng lẽ nhưng mãnh liệt, thôi thúc họ học tập, trau dồi tri thức để đưa Việt Nam đi tới phú cường bằng chính trí tuệ và lao động của mình. Giờ đây, khi gặp lại những thanh niên ngày ấy – giờ đã là những ông bà tóc bạc trên đất Mỹ – tôi vẫn nhận ra ngọn lửa cũ ấy còn đó, chỉ là đã bị thời cuộc và lưu vong vùi sâu xuống. Ba tôi, một sĩ quan VNCH, cũng là một trong những người đã sống với niềm tin như thế.
Những câu hỏi dành cho lịch sử – và cho chính chúng ta
Nếu được chọn một cuộc gặp gỡ trong chuyến trở về ấy, tôi muốn được ngồi đối diện Tổng thống Ngô Đình Diệm, rồi sau đó là Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu. Tôi không phải để xin họ thanh minh, cũng không phải để thần thánh hóa bất kỳ ai. Tôi chỉ muốn lắng nghe, muốn hỏi thật kỹ, muốn hiểu rõ hơn những gì đã xảy ra với đất nước mà họ đã từng lãnh đạo. Bởi những gì tôi đọc được, nghiên cứu từ nhiều phía, từ hồi ký lẫn tài liệu, từ tiếng Việt lẫn tiếng Anh, vẫn chưa đủ để trả lời câu hỏi cứ gõ trong lòng mình: vì sao một đất nước đặt nặng tính nhân văn, đề cao dân tộc tính, mang khát vọng phồn vinh như VNCH lại bị bức tử? Đó không chỉ là câu hỏi dành cho lịch sử, mà còn là câu hỏi dành cho hiện tại. Bởi mỗi lần nghĩ đến, tôi lại phải đối diện với một sự thật chua chát: người thua cuộc đã mất tất cả, nhưng đôi khi, người thắng cuộc cũng mất luôn cơ hội trở thành một quốc gia tốt đẹp hơn.
Nỗi nhớ một quê hương đã mất và nỗi buồn cho một quê hương còn đó
Mỗi năm, vào ngày 30 tháng 4, khi thế hệ mới coi đó như một ngày nghỉ lễ bình thường, tôi vẫn nghĩ đến khoảng 200.000 người Việt đã bỏ mạng trên biển trong hành trình tìm tự do, những chiếc thuyền mong manh giữa sóng lớn, những xác người vùi trong lòng đại dương không bia mộ. Tôi nghĩ đến hàng triệu người đã ngã xuống trong cuộc chiến – ở cả hai phía – khi lẽ ra tất cả họ đều chỉ là những người con của cùng một đất nước. Tôi nghĩ đến sự ngạo mạn của kẻ chiến thắng, đến những trại cải tạo, đến những bản án không qua tòa án, đến những gia đình tan nát. Và tôi cũng nghĩ đến sự khốc liệt, dơ bẩn của chính trị, nơi số phận một quốc gia có thể bị mặc cả trên bàn hội nghị xa xôi, nơi những lời hứa đẹp đẽ về hòa bình và thống nhất đôi khi chỉ là lớp son trên một ván cờ quyền lực. Tôi vẫn nhớ về một VNCH phồn vinh, thịnh vượng, hiền hòa trong ký ức vay mượn của mình – ký ức được truyền lại từ ba, từ các chú bác, từ những trang sách và tấm ảnh cũ. Và mỗi lần nhìn về Việt Nam hôm nay, lòng tôi lại chùng xuống: những tòa nhà cao hơn, những khẩu hiệu rực đỏ hơn, nhưng có điều gì đó rất quan trọng đã không còn. Có lẽ vì thế, nếu được quay ngược thời gian, tôi vẫn sẽ chọn trở về với Việt Nam Cộng Hòa – không phải vì đó là một thiên đường không tì vết, mà vì đó là một phần linh hồn của dân tộc mà chúng ta đã đánh mất, và chưa biết bao giờ mới dám nhìn thẳng vào để hiểu, để tha thứ, và để lớn lên.
Bác sĩ Huỳnh Wynn Trần, sửa bởi Gibbs VietBF
