Từ ca mổ tử cung đến cảm giác “già đi trong một đêm”
Năm 2019, ở một ngôi làng nghèo thuộc bang Bihar (Ấn Độ), Rosy Devi bước vào phòng mổ để cắt tử cung vì bệnh phụ khoa. Lúc ấy chị mới 38 tuổi, mẹ của bốn đứa con, vẫn tất bật với việc đồng áng, việc nhà. Không ai nói rõ với chị rằng ca phẫu thuật ấy sẽ kéo chị bước qua ngưỡng cửa mãn kinh sớm.
Từ đó, cơ thể Rosy như già đi từng ngày. Chỉ một đoạn đường ngắn cũng làm chị thở dốc, ngực đau nhói, lưng như có ai đánh mạnh. Đang đi chợ, chị bỗng thấy một luồng nóng dội lên, mồ hôi túa ra như tắm. Đêm đến, cơn bốc hỏa, mất ngủ, đau nhức khắp người khiến chị kiệt sức.
“Giờ tôi thật sự cảm thấy mình đã già… Cơ thể, gương mặt, mọi thứ đều khác trước,” Rosy thở dài. Chị từng nghĩ mãn kinh là chuyện của tuổi ngoài 50, chứ không phải cú rẽ gấp sau một ca mổ.
Câu chuyện của Rosy chỉ là một lát cắt trong hành trình thầm lặng mà hàng tỷ phụ nữ trên thế giới rồi cũng sẽ trải qua – nhưng lại biết quá ít về nó.
Mãn kinh là gì – và vì sao chúng ta gần như không được dạy?
Về mặt y học, mãn kinh được định nghĩa là khi một người phụ nữ ngừng kinh nguyệt liên tục trên 12 tháng. Đó là dấu mốc kết thúc khả năng sinh sản tự nhiên, thường đến trong độ tuổi từ 45–55.
Tuy nhiên, nghiên cứu tại Mỹ và Hàn Quốc cho thấy có tới gần 1/10 phụ nữ bước vào mãn kinh ở tuổi 40–44, và khoảng 8–9% bị mãn kinh trước 40 tuổi. Hiếm hơn, có người mới 20 mấy đã mãn kinh, thường sau các can thiệp y khoa như cắt bỏ buồng trứng, hóa trị, xạ trị…
Trước khi chính thức mãn kinh, cơ thể bước vào giai đoạn “tiền mãn kinh”: buồng trứng giảm dần lượng nội tiết tố, chu kỳ kinh trở nên thất thường. Đây là lúc các triệu chứng như bốc hỏa, mất ngủ, cáu gắt, rối loạn kinh nguyệt… âm thầm xuất hiện – đôi khi từ cuối tuổi 30. Nhiều phụ nữ sau này nhìn lại mới nhận ra: “Thì ra lúc ấy mình đã bắt đầu tiền mãn kinh.”
Thế nhưng, hơn 90% trong số 829 phụ nữ sau mãn kinh được khảo sát tại Anh cho biết họ chưa từng được học về mãn kinh ở trường. Gần một nửa cảm thấy hoàn toàn mù mờ về giai đoạn này. Không ít người kể rằng ngay cả bác sĩ cũng thiếu kiến thức, khiến họ cảm thấy bị xem nhẹ, bị “gạt đi cho xong chuyện”.
Một giáo sư tại Viện Sức khỏe Phụ nữ của Đại học University College London đã nói thẳng: điều đó cho thấy phụ nữ gần như không được giáo dục về một giai đoạn sống mang tính bước ngoặt trong cơ thể mình.
Khi mãn kinh đến quá sớm – và không chỉ vì tuổi tác
Về tuổi, mãn kinh được gọi là “sớm” khi đến trước 45, và “tiền mãn kinh sớm” (premature) khi đến trước 40. Ở nhiều nước thu nhập thấp và trung bình, tỉ lệ hai dạng này đang tăng lên, tuổi mãn kinh trung bình có xu hướng giảm.
Tại Ấn Độ, các nhà nghiên cứu cảnh báo về tình trạng nhiều phụ nữ còn trẻ, nghèo, ít học ở nông thôn phải cắt tử cung vì rong kinh, u xơ… Họ thường không được giải thích đầy đủ, phần vì áp lực của chồng, gia đình; phần vì bác sĩ dễ dàng chọn phẫu thuật như giải pháp đầu tiên. Không ít người thậm chí không biết mình đã bị cắt cả buồng trứng – đồng nghĩa với việc bị đẩy vào mãn kinh vĩnh viễn.
Mãn kinh cũng có thể đến sau hóa trị, xạ trị, hay các thuốc điều trị ung thư. Đó là “mãn kinh y khoa”: khi nội tiết tố bị tác động mạnh, chứ không phải do quy luật tự nhiên. Dù là cách nào, hậu quả vẫn là một cơ thể bị rút phăng tấm “lá chắn estrogen” sớm hơn bình thường, và người phụ nữ phải sống với điều đó trong quãng đời dài hơn.
Triệu chứng: không chỉ là cơn bốc hỏa và tính khí thất thường
Xã hội thường nói về mãn kinh bằng vài hình ảnh rập khuôn: người phụ nữ bốc hỏa, cau có, “sáng nắng chiều mưa”. Thực tế, đó chỉ là phần nổi nhỏ bé của tảng băng.
Theo các hiệp hội chuyên môn, khoảng 80% phụ nữ mãn kinh gặp bốc hỏa và đổ mồ hôi đêm. Bên cạnh đó là vô số biểu hiện khác:
– Khô rát âm đạo, đau khi quan hệ, viêm nhiễm tái phát.
– Tiểu gấp, són tiểu, tiểu đêm, đi đâu cũng phải để ý nhà vệ sinh gần nhất.
– Mất ngủ, hay thức giấc giữa đêm, ngủ dậy vẫn mệt mỏi.
– Trầm buồn, dễ cáu giận, khó tập trung, hay quên.
– Đau đầu, nhức nửa đầu, đau khớp, đau cơ, tim đập nhanh, đánh trống ngực.
– Thay đổi ham muốn tình dục, tăng hoặc giảm.
– Tăng cân, nhất là vùng bụng; tóc thưa, rụng nhiều, da khô, miệng khô, mắt khô, dễ bầm tím.
Một số phụ nữ còn kể về cảm giác ngứa da, ngứa da đầu dai dẳng. Có người lại thấy libido tăng lên, trái ngược với hình dung phổ biến rằng mãn kinh luôn đồng nghĩa với “tắt lửa yêu”.
Chính sự đa dạng ấy khiến nhiều người không liên hệ triệu chứng với mãn kinh. Họ tưởng mình bị bệnh tim, bệnh thần kinh, hay “yếu đuối tinh thần”. Bác sĩ nếu không được đào tạo cũng dễ chẩn đoán lệch hướng, đưa cho vài viên thuốc ngủ hay chống trầm cảm rồi cho về.
Mãn kinh, như lời một nhà nghiên cứu, là “một hành trình rất cá nhân hóa”. Không có hai phụ nữ nào trải nghiệm giống hệt nhau. Điều nguy hiểm là khi không hiểu bản chất, họ sẽ bước vào hành trình đó trong sự sợ hãi, cô đơn và mặc cảm.
Hiểm họa sức khỏe sau mãn kinh: câu chuyện không chỉ của vài năm triệu chứng
Trung bình, những rối loạn rõ rệt liên quan tới mãn kinh kéo dài khoảng bảy năm. Nhưng tác động của nó lên sức khỏe có thể theo người phụ nữ suốt phần đời còn lại.
Khi estrogen giảm mạnh, nguy cơ mắc bệnh tim mạch tăng lên rõ rệt. Estrogen vốn giúp điều hòa cholesterol, phân bố mỡ và bảo vệ thành mạch. Khi “lá chắn” này biến mất, phụ nữ dễ bị xơ vữa động mạch, nhồi máu cơ tim, đột quỵ. Trên toàn cầu, bệnh tim vẫn là nguyên nhân tử vong hàng đầu của phụ nữ, chứ không phải ung thư vú như nhiều người lầm tưởng.
Nghiên cứu còn ghi nhận tỉ lệ cao hơn của các bệnh đường hô hấp mạn tính, như bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), đặc biệt ở những người mãn kinh sớm. Họ cũng có nguy cơ loãng xương, gãy xương cao hơn vì mật độ xương suy giảm nhanh sau khi estrogen tụt dốc.
Về tinh thần, ngoài cáu gắt, mất ngủ, các nghiên cứu mới nhấn mạnh nguy cơ trầm cảm và lo âu tăng rõ trong giai đoạn quanh mãn kinh. Nhưng ở nhiều nơi, sức khỏe tâm thần vẫn gần như không được nhắc đến. Người phụ nữ buồn bã, hoảng hốt, khóc cười thất thường dễ bị gán cho cái nhãn “khó chịu, hâm hấp” hơn là được hỗ trợ đúng nghĩa.
Điều trị và chăm sóc: khoảng cách giàu – nghèo
Liệu pháp phổ biến nhất trên thế giới để đối phó với triệu chứng mãn kinh là liệu pháp hormone thay thế (HRT). Bác sĩ có thể chỉ định estrogen đơn thuần cho người đã cắt tử cung, hoặc kết hợp estrogen – progesterone cho người còn tử cung, nhằm giảm bốc hỏa, cải thiện giấc ngủ, bảo vệ xương và phần nào giảm nguy cơ tim mạch.
Tuy nhiên, HRT không phải phép màu vô hại. Nó có thể gây chảy máu âm đạo bất thường, căng tức ngực, làm tăng nhẹ nguy cơ cục máu đông, sỏi mật, và trong một số trường hợp là ung thư vú, ung thư buồng trứng hoặc nội mạc tử cung – tùy loại thuốc, thời gian dùng, tuổi, cơ địa và lối sống của người sử dụng. Vì vậy, mỗi phụ nữ cần được tư vấn cặn kẽ để cân nhắc lợi – hại, chứ không nên chỉ nghe truyền miệng rồi tự mua uống.
Đáng nói là phần lớn phụ nữ ở các nước thu nhập thấp hoàn toàn không có lựa chọn này: thuốc đắt, dịch vụ y tế thiếu, bác sĩ chưa được đào tạo bài bản. Ngay cả tại các quốc gia giàu có, HRT vẫn là “đặc ân” dễ dàng đến với người có điều kiện kinh tế và kiến thức hơn.
Ngoài HRT, bác sĩ có thể dùng thuốc chống trầm cảm liều thấp để giảm bốc hỏa, thuốc ngủ ngắn hạn, thuốc điều trị loãng xương… Nhiều phụ nữ lại chọn hướng “tự nhiên” như thảo dược, thực phẩm chức năng. Nhưng cho đến nay, phần lớn các loại này chưa có đủ bằng chứng khoa học về hiệu quả và an toàn.
Điều mà mọi phụ nữ, dù giàu hay nghèo, đều có thể cố gắng thực hiện là thay đổi lối sống: bỏ thuốc lá, hạn chế rượu, ăn uống lành mạnh, tăng vận động, giữ cân nặng hợp lý, học cách giảm stress. Những thói quen ấy vừa giúp giảm triệu chứng, vừa bảo vệ tim, xương và sức khỏe tinh thần sau mãn kinh.
Mãn kinh không phải dấu chấm hết – đã đến lúc xã hội phải thay đổi cái nhìn
Dân số thế giới đang già đi, phụ nữ sống lâu hơn nam giới. Điều đó đồng nghĩa với việc ngày càng nhiều phụ nữ sẽ sống một phần rất lớn cuộc đời mình sau mãn kinh. Thế nhưng, ở nhiều quốc gia, ngân sách y tế dành cho phụ nữ vẫn chủ yếu tập trung vào sinh nở và tránh thai. Đến khi họ “hết tuổi sinh đẻ”, hệ thống y tế gần như quay lưng.
Một nhà nghiên cứu ở Ấn Độ chua chát nhận xét: với nhiều nhà hoạch định chính sách, phụ nữ chỉ được nhìn như “cỗ máy sinh sản”, còn giai đoạn hậu sinh sản thì… gần như vô hình. Thứ chúng ta cần là những chính sách chăm sóc sức khỏe cho phụ nữ sau mãn kinh, những chương trình tầm soát, tư vấn, hỗ trợ dài hạn – coi họ là những con người trọn vẹn chứ không chỉ là “tử cung biết đẻ”.
Và để làm được điều đó, trước hết phải phá vỡ bức tường im lặng. Mãn kinh không nên là đề tài cấm kỵ, không phải “chuyện xấu hổ của đàn bà trung niên”. Trẻ em gái cần được học về nó từ trường học, để sau này bước vào tuổi 40, họ không hoang mang khi cơ thể đổi khác. Đàn ông – chồng, con, đồng nghiệp – cũng cần hiểu để cảm thông, chia sẻ và điều chỉnh nơi làm việc cho phù hợp.
Một nhà nghiên cứu đã nói rất đẹp: đời người phụ nữ giống như một cuốn sách nhiều chương. Mãn kinh không phải trang cuối, mà chỉ là một chương mới – với những thử thách riêng, nhưng cũng đầy cơ hội để họ lắng nghe cơ thể, sống chậm lại, chăm sóc chính mình nhiều hơn.
Khi xã hội chịu ngồi xuống lắng nghe tiếng nói của phụ nữ ở giai đoạn này, khi chính sách và y học coi trọng họ như bất cứ nhóm tuổi nào khác, thì những Rosy Devi trên khắp thế giới sẽ không còn phải tự mình chống chọi trong bóng tối. Họ sẽ biết rằng mình không hề “già đi trong một đêm”, mà chỉ đang bước tiếp trên hành trình làm phụ nữ – một hành trình dài, nhiều đau đớn nhưng cũng đầy phẩm giá.
