USA Đất hiếm – mấu chốt trong thỏa thuận thương mại Mỹ–Trung: đòn bẩy hay gót chân Achilles?

[Gibbs]

Thỏa thuận thương mại mới giữa Mỹ và Trung Quốc nhắm thẳng vào “điểm nghẽn” lớn của thương chiến: đất hiếm. Sau nhiều vòng đàm phán, Bắc Kinh bị cho là tiếp tục “câu giờ” với các hứa hẹn nới lỏng kim loại đất hiếm và cấp phép nhanh cho doanh nghiệp Mỹ nhưng không thành hiện thực; thậm chí mới đây còn mở rộng siết chặt. Theo thỏa thuận công bố ngày thứ Năm, Trung Quốc đồng ý gỡ lại phần hạn chế vừa bổ sung gần đây, song các ràng buộc ban đầu công bố từ tháng 4 vẫn giữ nguyên. Cuộc “kéo co” đất hiếm đã có trước chính quyền hiện tại, khi Bắc Kinh xây dựng quyền kiểm soát gần như áp đảo nguồn cung như một phần chiến lược công nghiệp.

Đất hiếm là gì – và có thật sự “hiếm”?
“Đất hiếm” gồm 17 nguyên tố kim loại: scandium, yttrium và nhóm lanthanide. Tên gọi dễ gây hiểu lầm: chúng không quá hiếm trong vỏ Trái Đất, thậm chí phổ biến hơn vàng. Cái khó nằm ở khai thác – tinh luyện tốn kém, phức tạp và gây hại môi trường.

Dùng vào việc gì? Từ điện thoại đến tên lửa hành trình
Đất hiếm có mặt khắp công nghệ đời sống: smartphone, TV phẳng, đèn LED, tua-bin gió, đặc biệt quan trọng với pin xe điện, máy MRI và một số liệu pháp điều trị ung thư.
Về quốc phòng, đây là linh kiện cốt lõi cho tiêm kích F-35, tàu ngầm, laser, vệ tinh, tên lửa Tomahawk và nhiều hệ thống khác (theo phân tích năm 2025 của một chương trình nghiên cứu an ninh khoáng sản).

Ai nắm chuỗi cung ứng? Trung Quốc ở thượng nguồn lẫn hạ nguồn
Khoảng 61% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu đến từ Trung Quốc; đặc biệt, nước này kiểm soát tới 92% khâu tinh luyện/chế biến – điểm nghẽn quyết định.
Đất hiếm chia hai nhóm: nhẹ và nặng (theo trọng lượng nguyên tử). Nhóm nặng khan hiếm hơn và Mỹ chưa có năng lực tách chiết sau khai thác. Trước đầu năm nay, ngay cả phần đất hiếm nặng khai thác ở California, Mỹ vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tách chiết. Việc Mỹ áp thuế rất cao lên Trung Quốc hồi tháng 4 khiến quy trình này đứt gãy, phơi bày mức độ phụ thuộc mà Bắc Kinh có thể “vũ khí hóa”. Hiện Mỹ chỉ có một mỏ đất hiếm đang hoạt động ở California.

Vì sao đất hiếm thành đòn bẩy trong thương chiến?
Bắc Kinh sử dụng đất hiếm như đòn bẩy chiến lược. Đầu tháng này, Trung Quốc bổ sung 5 nguyên tố vào danh mục kiểm soát xuất khẩu—holmium, erbium, thulium, europium, ytterbium—kèm theo nam châm và vật liệu liên quan; tổng số mặt hàng đất hiếm bị siết tăng lên 12. Trung Quốc cũng yêu cầu giấy phép khi xuất khẩu công nghệ sản xuất đất hiếm ra nước ngoài.
Đây không phải lần đầu gây bức xúc: hồi tháng 6, phía Mỹ cáo buộc Bắc Kinh vi phạm “đình chiến” thương mại khi vẫn giữ kiểm soát với 7 khoáng chất và sản phẩm liên quan. Việc kiểm soát này tác động lớn vì từ 2020–2023, khoảng 70% nhập khẩu hợp chất và kim loại đất hiếm của Mỹ đến từ Trung Quốc. Không ngạc nhiên khi đất hiếm trở thành chủ đề trọng tâm trong cuộc gặp Tập–Trump bên lề APEC.

Thỏa thuận mới tháo được gì – và còn kẹt gì?
• Gỡ một phần mới siết: Trung Quốc đồng ý rút lại các hạn chế mới mở rộng gần đây.
• Giữ lớp rào cũ: Các biện pháp từ tháng 4 vẫn không đổi, đồng nghĩa chuỗi cung ứng chưa thể thông suốt ngay.
• Nút thắt tinh luyện: Dù mỏ quặng có thể đa dạng hóa, khả năng tách chiết vẫn tập trung ở Trung Quốc—đây mới là “cổ chai”.
• Giấy phép & minh bạch: Tốc độ cấp phép, tiêu chí kỹ thuật, và phạm vi công nghệ bị kiểm soát sẽ quyết định hiệu quả thực tế.

Tác động với Mỹ: Rủi ro ngắn hạn, bài toán dài hạn
Ngắn hạn, các ngành điện tử, xe điện, quốc phòng của Mỹ tiếp tục chịu rủi ro đứt gãy nếu thủ tục cấp phép chậm hoặc danh mục kiểm soát mở rộng trở lại. Dài hạn, Mỹ cần:
• Đầu tư tách chiết trong nước (đặc biệt nhóm đất hiếm nặng).
• Đa dạng hóa sang các đối tác thân hữu; thúc đẩy tái chế và vật liệu thay thế ở một số ứng dụng.
• Thiết kế cơ chế “snapback” trong thỏa thuận—tự động khôi phục biện pháp khi đối tác vi phạm, thay vì chỉ trông vào cam kết thiện chí.

Ba điều đáng theo dõi sau thỏa thuận

Danh mục kiểm soát thực tế có thu hẹp hay không (đặc biệt với 5 nguyên tố: holmium, erbium, thulium, europium, ytterbium và nam châm).

Tốc độ & minh bạch của giấy phép xuất khẩu: thời gian xử lý, tỷ lệ bị từ chối, điều kiện kỹ thuật.

Năng lực tách chiết ngoài Trung Quốc: các dự án tại Mỹ và đồng minh có bước tiến nào về công nghệ, môi trường và chi phí.