Ngày 2/9/1945, Việt Minh giật được cái ghế quyền lực và còn tự tay ghi vào sử Đảng chữ “cướp chính quyền” cho đỡ nhầm lẫn với “mượn tạm”. Chính quyền khi ấy là nội các Trần Trọng Kim—hợp pháp, đủ tem mác—nên đã cướp thì tất nhiên… phi pháp. Và từ đó mở màn series dài kỳ “Cướp – Phần 1, 2, 3…” chiếu suốt 80 năm chưa thấy tập cuối. Một thế kỷ Pháp trị tàn ác khiến cả nước vùng dậy, vua cũng bực, trí thức cũng xông, đảng phái mọc như nấm sau mưa, người lên đoạn đầu đài, kẻ đi khổ sai… rồi Điện Biên Phủ nổ tung trời; vậy mà khi lên bục nhận cúp, Việt Minh bảo “công của mình tui hết”, ai khác lỡ đứng gần thì bị… thủ tiêu khỏi khung hình. Chia đôi đất nước, miền Bắc nghe “đạo diễn Mao” hô khẩu hiệu “Trí, phú, địa, hào đào tận gốc trốc tận rễ”, xới luôn cả nền nếp đạo đức, nông dân được mượn danh, đất thì Đảng ôm, người vô tội xếp hàng dài ra pháp trường. Hiệp định Genève quy định ai theo bên nào về bên đó; Lê Duẩn ban ngày lên tàu tập kết, ban đêm nhảy tàu như ảo thuật gia, ở lại phía Nam dựng sân khấu chiến tranh—màn ảo thuật ấy mở ra cuộc nội chiến nuốt chửng hàng triệu sinh mạng. Mặt trận Giải phóng được quảng cáo là “made in miền Nam”, đến 30/4 thì hãng mẹ tuyên bố “hoàn thành nhiệm vụ”, rút thương hiệu về kho—màn cướp chính danh khép lại trong tiếng nhạc hiệu. Cướp xong miền Nam, khẩu hiệu “tiến nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc lên CNXH” vang như loa phường mùa nắng; tài sản người dân bị gom bằng chiêu “đánh tư sản”, ai “ăn bám” thì đưa đi kinh tế mới để… lao động cho quang vinh; tài sản “hợp thức hóa” cho đúng quy trình: quan chức ký, cán bộ nhận, người từ Bắc vào kịp thời… thụ hưởng—tổ chức gọn như một startup siêu tốc. Biển người vượt biên vì quá sợ, còn công an biến thành “tour operator” thời bao cấp: tàu sắt, bán bãi, chặn bắt—combo “trọn gói ra khơi” kèm dịch vụ đổi vàng, hoàn tiền bằng… biên bản. Xây Hiến pháp kiểu “đảng lãnh đạo toàn diện”, “đất đai thuộc toàn dân do Nhà nước quản lý”: một cú pháp lý gom sổ đỏ cả nước vào một cái túi, sau đó “vua” tùy hứng ban phát. Lãnh đạo cấp cao phong cách quý tộc: đất chôn chọn cảnh quan như resort; nhìn mộ các ông lớn là hiểu “gói premium”. Doanh nghiệp sân sau được “rót đất” ào ào, tỷ phú đô la không dính đất hiếm như gấu trúc không đen trắng; còn dân đen thì mất đất trắng trợn—đụng vào là dùi cui. Vụ Đồng Tâm với ông Lê Đình Kình hay gia đình Trịnh Bá là ví dụ: Jacquou nổi dậy trong phim còn chưa kịp học giáo trình “kiên định mục tiêu”.
Diễn binh ngoài mặt là khoe cơ bắp cho thiên hạ dè chừng, trong nhà là kể công nhận thưởng; chưa kịp duyệt binh đã thấy “thành tích giáo dục”: biển người áo đỏ sao vàng tranh chỗ, chửi bới, lấy mũ bảo hiểm xếp hàng giữ ghế rồi bán lại như vé concert; diễn xong hoa nát, rác ngập—“Hà Nội đỉnh cao phẩm giá” được upgrade thành “đỉnh cao… để rác”. Nửa thế kỷ “đỉnh cao trí tuệ loài người”, thêm nửa thế kỷ đào tạo “con người mới XHCN” mà nề nếp công cộng vẫn vỡ toang; còn giới quan chức—sản phẩm 100% lò XHCN—thì “ăn không chừa thứ gì”, từ Chủ tịch nước đến phường xã, gặp đại dịch cũng coi là mùa sale off, tranh thủ “gói kit” làm kỷ niệm. Vậy mà băng-rôn vẫn hô “quang vinh muôn năm”; chuyện “ông vua không mặc quần” bỗng hóa documentary: vua thích được khen gu thời trang tối giản, còn thần dân thấy… tối mắt. Trở lại chuyện cướp: bi kịch là người cướp chính quyền năm xưa, tới lúc khuất núi lại bị hậu duệ cướp tiếp—cướp ngày chết (dời sang hôm sau cho… may), cướp cả di chúc (xin hỏa táng mà bị đem ướp để phục vụ truyền thông). Nếu có suối vàng, chắc ông vẫn đang trăn trở: “Cướp xong rồi, đến lượt mình bị cướp—vậy là công bằng lịch sử… kiểu gì?”
2/9/1945 ở Việt Nam: chuyện gì diễn ra trước – trong – sau?
Trước 2/9
* 1940–1945: Nhật kéo vào Đông Dương, người Pháp Vichy vẫn quản trị. Năm 1944–45 xảy ra nạn đói lớn ở Bắc Kỳ (hàng trăm nghìn đến hơn một triệu người chết, ước tính khác nhau).
* 5/1941: Việt Minh được thành lập ở Pác Bó, xây dựng lực lượng kháng Nhật–Pháp.
* 9/3/1945: Nhật đảo chính Pháp. 11/3, Bảo Đại tuyên bố “Đế quốc Việt Nam”, mời Trần Trọng Kim lập nội các. Chính phủ này Việt hóa giáo dục–hành chính, nhưng quyền lực thực tế bị quân Nhật khống chế.
* 15/8/1945: Nhật đầu hàng. Khoảng trống quyền lực xuất hiện.
* 16–17/8: Quốc dân Đại hội Tân Trào của Việt Minh thông qua quyết định tổng khởi nghĩa.
* 19/8: Quần chúng và tự vệ Việt Minh giành các cơ quan ở Hà Nội (ảnh cảnh mít-tinh trước Nhà hát Lớn).
* 25–30/8: Nhiều tỉnh thành đổi chính quyền; Bảo Đại thoái vị ở Huế, trao ấn kiếm. 28/8 thành lập Chính phủ Lâm thời.
Ngày 2/9/1945
* Tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội): Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (VNDCCH), dẫn các nguyên lý về quyền con người trong Tuyên ngôn Mỹ và Tuyên ngôn Nhân quyền–Dân quyền của Pháp. Chính phủ lâm thời nêu 3 nhiệm vụ: diệt giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm.
Ảnh Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1945.
Giải phóng quân dự lễ Độc lập tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội ngày 2/9/1945.
* Ở Nam Bộ: tập hợp lực lượng, chính quyền cách mạng non trẻ đối mặt hỗn loạn sau chiến tranh, nhiều phe phái, quân đội ngoại bang sắp vào giải giới.
Ngay sau 2/9
* Theo quyết định Đồng minh: Từ vĩ tuyến 16 trở ra Bắc do quân Trung Hoa Dân quốc vào giải giới Nhật; từ vĩ tuyến 16 trở vào Nam do quân Anh đảm nhiệm (và cho phép người Pháp tái vũ trang).
* 23/9/1945 (Sài Gòn): Pháp nổ súng chiếm lại các công sở → bùng nổ Nam Bộ kháng chiến. Ở phía Bắc, chính quyền VNDCCH phải vừa xây chính quyền, cứu đói, chống nạn mù chữ, vừa đi dây ngoại giao.
* 6/1/1946: Tổng tuyển cử bầu Quốc hội khóa I (trong bối cảnh mặt trận chính trị phức tạp, có cả thỏa thuận chia ghế với các đảng phái).
* 6/3/1946: Hiệp định Sơ bộ với Pháp: Pháp công nhận Việt Nam là “quốc gia tự do” trong Liên hiệp Pháp; quân Pháp ra Bắc thay quân Trung Hoa Dân quốc rút. Va chạm nối tiếp.
* 11–12/1946: Xung đột Hải Phòng – Hà Nội leo thang; 19/12/1946 nổ ra Toàn quốc kháng chiến → Chiến tranh Việt–Pháp (1946–1954), kết thúc bằng Điện Biên Phủ và Hiệp định Genève 1954, tạm chia đôi đất nước ở vĩ tuyến 17 và mở ra một giai đoạn xung đột mới.
Những điểm cần tỉnh táo khi đọc lại
* Tính chính danh: Có hai cách gọi sự kiện 8/1945–2/9/1945—“giành chính quyền/cách mạng” (cách nói của Việt Minh) và “cướp chính quyền” (cách nói phê phán). Về pháp lý, nội các Trần Trọng Kim được lập dưới sự bảo hộ của Nhật; về thực tế, sau khi Nhật đầu hàng, quyền lực phân rã và bên nào tổ chức tốt, nắm đường phố trước thì thắng.
* Vai trò các lực lượng khác: Ngoài Việt Minh còn có VNQDĐ, Đại Việt, các giáo phái, Ủy ban ở Nam Bộ… Nhiều nơi hợp tác, nhiều nơi tranh chấp gay gắt; 1945–46 xảy ra cả đàn áp/purge giữa các phe.
* Quốc tế quyết định nhiều: Số phận nhà nước mới không chỉ do nội bộ mà còn do Anh–Pháp–Mỹ–Trung Hoa Dân quốc–Liên Xô và bối cảnh khởi đầu Chiến tranh Lạnh.
Tóm lại
2/9/1945 là thời khắc khai sinh một nhà nước mới giữa khoảng trống quyền lực sau khi Nhật đầu hàng. Trước ngày ấy là chuỗi khủng hoảng kéo dài (chiếm đóng, nạn đói, sụp đổ đế quốc), và ngay sau đó là tranh chấp vũ trang–ngoại giao dẫn đến chiến tranh kéo dài gần một thập kỷ và rồi chia cắt đất nước. Cách gọi tên “giành” hay “cướp” phản ánh lập trường chính trị; phần “sự thật” ít ai phủ nhận là: quyền lực được quyết định bởi tổ chức, thời cơ và vị trí trong bàn cờ quốc tế hơn là bởi một văn bản nào đó tự thân.
