Nguyễn Sơn tên thật là Vũ Nguyên Bác, người làng Kiêu Kỵ huyện Gia Lâm tỉnh Bắc Ninh. Năm 1925 (17 tuổi) cùng một nhóm bạn học tại trường Sư phạm Hà Nội tổ chức bãi khóa nhân vụ Pháp bắt Phan Bội Châu, bị mật thám theo dõi phải trốn sang Trung Hoa. Năm 1926, được người đồng hương là Thiếu tá Đinh Tế Dân giới thiệu vào học tại trường võ bị Hoàng Phố.
Năm 1927 tham gia Quảng Châu Công xã, giữ chức tổng biên tập tờ báo “Kháng Địch” của Cọng sản Trung Quốc. Năm 1936 Mao Trạch Đông lên nắm quyền lãnh đạo ĐCSTRQ, mở Hội nghị Tuân Nghĩa, Nguyễn Sơn được đề cử tham dự hội nghị rồi được bầu vào Ban chấp hành Trung Ương Đảng CSTRQ.
Năm 1937 Mao Trạch Đông thành lập quân đội để cùng Tưởng Giới Thạch chống quân Nhật thì Nguyễn Sơn trở thành tướng lãnh trong quân đội của Mao Trạch Đông. Năm 1938, Nguyễn Sơn là Thiếu tướng Tư lệnh Quân đoàn 12, chỉ huy 3 sư đoàn bộ đội của Cọng sản Trung Quốc thuộc Đệ Bát lộ binh. Ông là vị tướng nước ngoài duy nhất trong quân đội của Mao Trạch Đông.
Tháng 8 năm 1945 nghe tin nhân dân Việt Nam đứng lên giành độc lập, ông cùng với Nguyễn Khánh Toàn, Lý Ban, Trương Ái Dân, Cao Tử Kiến xin trở về phục vụ cho xứ sở. Mao Trạch Đông cho phép các cán bộ Việt Nam về tăng cường cho Cọng sản Đông Dương.
Riêng Nguyễn Sơn lúc đó là một trong 7 tướng còn lại của Quảng Châu Công xã và là một trong 18 tướng còn lại của cuộc Vạn lý Trường chinh cho nên Mao tiếc tài không muốn cho về, phê bình Nguyễn Sơn nặng về tình cảm quốc gia và nhẹ về quốc tế đại đồng. Tuy nhiên Nguyễn Sơn vẫn thiết tha xin về nên Mao đành chấp thuận.
Khi Nguyễn Sơn trở về thì cả Hồ Chí Minh lẫn Đặng Xuân Khu và Võ Nguyên Giáp đều bối rối. Bởi vì trong hệ thống Cọng sản Quốc tế thì tầm cỡ của Nguyễn Sơn quá lớn về phương diện tuổi đảng cũng như về tầm cỡ của khả năng lãnh đạo. Trong khi chỉ huy trưởng của quân đội Việt Minh là Võ Nguyên Giáp chưa qua một trường đào tạo quân sự nào, người thứ hai có khả năng về quân sự là Chu Văn Tấn thì chỉ mới chỉ huy một trung đội lính Khố Xanh.
Vậy thì đặt ông Tướng thứ thiệt này vào chỗ nào trong tổ chức Việt Minh? Lúc đó tại Miền Nam thì đã có Nguyễn Bình lãnh đạo lực lượng quân sự; nơi còn lại xa Hà Nội nhất là Khu 5, tức là các tỉnh Quảng Nam Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên thì chưa có chỉ huy quân sự cho nên các ông cử Nguyễn Sơn về làm Ủy viên quân sự Khu 5. Tuy nhiên người lãnh đạo chính trị tại Khu 5 thời bấy giờ là bác sĩ Lê Đình Thám lại chỉ nhờ Nguyễn Sơn mở cho một trường huấn luyện quân sự chứ thực sự lúc đó chưa có quân vì chưa có súng.
Cuối năm 1946, Ủy viên quân sự Khu 9 là Nguyễn Văn Tây đưa một trung tá của quân đội Nhật là Ishikato ra Hà Nội trình diện Hồ Chí Minh, Ishikato ngỏ ý mong được tham gia kháng chiến chống Pháp. Hồ Chí Minh bèn phong Ishikato lên chức đại tá và đổi tên Việt Nam là Nguyễn Thống.
Nhưng không thể để Ishikato công khai hoạt động trong tổ chức Việt Minh vì ngại mang tiếng là Việt Minh cọng tác với Nhật, nên mới đưa Ishikato về Quảng Ngãi làm chỉ huy trưởng trường huấn luyện quân sự. Rồi điều Nguyễn Sơn về Thanh Hóa làm phó cho Lê Thiết Hùng ( Tư lệnh Khu 4, gồm các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tỉnh, Quảng Trị, Quảng Bình, Thừa Thiên ).
Đến đầu năm 1947 Hồ Chí Minh bị Pháp đuổi chạy lên Việt Bắc nên điều Lê Thiết Hùng về Tuyên Quang để có bề gì thì Lê Thiết Hùng sẽ dẫn các ông chạy sang Trung Hoa. Nhờ vậy Nguyễn Sơn trở thành Chính ủy kiêm Tư lệnh Khu 4. Nhưng rồi sau đó Nguyễn Sơn ổn định được tình hình và bắt đầu nổi danh tại Khu 4 thì nhóm Đặng Xuân Khu (Trường Chinh), Hồ Chí Minh, Võ Nguyên Giáp đều lo ngay ngáy vì ai cũng sợ Nguyễn Sơn có thể cướp mất vị trí của mình.
Đến năm 1949, Mao Trạch Đông thành công trên toàn cõi Trung Hoa. Trường Chinh và Hồ Chí Minh đoán biết rồi đây Staline sẽ giao cho Mao Trạch Đông hỗ trợ phong trào Cọng sản tại Đông Dương. Lúc đó Mao nhìn về Việt Nam và sẽ thấy viên tướng rất tài ba của mình là Nguyễn Sơn, người này mới đích thực là người có tài và có công với Mao trong công cuộc Vạn lý trường chinh, từ thời Mao chưa có một tấc đất cắm dùi.
Vì vậy chắc chắn Mao Trạch Đông sẽ bắt tay với Nguyễn Sơn chứ không thể bắt tay với một ai khác. Do đó vị trí lãnh đạo của Hồ Chí Minh rất là cheo meo một khi Nguyễn Sơn còn đứng bên cạnh của ông.
Trong khi đó Đặng Xuân Khu đang rắp tâm lấy cảm tình của Mao Trạch Đông và được ông này rất tin cậy, Đặng Xuân Khu đã phát hành 2 tác phẩm lý luận về Cọng sản: “Kháng Chiến Nhất Định Thắng Lợi” và “Bàn Về Dân Chủ Mới” nhưng tác phẩm thứ nhất chỉ là lập lại chủ thuyết của Mao viết trong tác phẩm “Trì Cửu Chiến” và tác phẩm thứ hai là dịch lại tác phẩm “Tân Dân Chủ Luận” của Mao Trạch Đông, ông gởi hai tác phẩm này cho Mao và xin ý kiến của Mao xem có đúng không.
Mao rất ưng ý và khen Đặng Xuân Khu đã thấu đáo về chủ nghĩa Cọng sản. Được đà, Đặng Xuân Khu bèn đổi tên của mình thành Trường Chinh là để ca tụng cuộc “Vạn lý trường chinh” rất nổi tiếng của Mao Trạch Đông. Tuy nhiên việc đổi tên này cũng không thể nào làm cho Mao đổi ý nếu ông ta so sánh với Nguyễn Sơn.
Riêng đối với Võ Nguyên Giáp thì Nguyễn Sơn đã tỏ thái độ coi thường sau khi Hồ Chí Minh phong cho Võ Nguyên Giáp cấp Đại tướng; phong cho Nguyễn Bình, Lê Thiết Hùng và Nguyễn Sơn cấp Trung tướng; Chu Văn Tấn, Hoàng Sâm, Lê Quảng Ba, Hoàng Văn Thái, Lê Tùng Sơn, Đặng Văn Cáp, Nguyễn Văn Tây cấp Thiếu tướng vào ngày 20-1-1948.
Vì vậy năm 1949 các ông hè nhau tìm cách trả Nguyễn Sơn về cho Mao Trạch Đông. Lý do trả về được Hoàng Tùng là phó trưởng ban tổ chức Trung ương Đảng đã ghi lại bằng một câu đơn giản của Hồ Chí Minh như sau: “Bác nói chú Nguyễn Sơn hữu tài nhưng…nên mời chú đi”. Mời chú đi có nghĩa là đuổi chú đi chỗ khác chơi.
Nhưng Nguyễn Sơn không trở về Trung Quốc để chơi, ông trở về đúng lúc quân của Mao Trạch Đông đang trên đà chiến thắng, đánh đuổi quân Tưởng Giới Thạch ra đảo Đài Loan. Ngày toàn thắng vào cuối năm 1949 Mao Trạch Đông tuyên dương Nguyễn Sơn danh hiệu “Anh Hùng Dân Tộc” của Trung Quốc. Qua năm 1951 Nguyễn Sơn được giao nhiệm vụ chỉ huy Lộ binh số 2 của Trung Quốc, gồm 9 sư đoàn, tham chiến tại chiến trường Đại Hàn.
Cục diện của Việt Nam có thể đổi khác nếu người lãnh đạo CSVN là Tướng Nguyễn Sơn vì sau này Mao Trạch Đông sẽ không cần những cố vấn như Lã Quý Ba, Vi Quốc Thanh, Trần Canh; khả năng và uy tín của Nguyễn Sơn hơn hẳn những người này. Mặc dầu e ngại Nguyễn Sơn nhưng tất cả những đối thủ của Nguyễn Sơn từ Hồ Chí Minh đến Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp đều công nhận Nguyễn Sơn là người có tài mà không thể nào tìm cách xuyên tạc hay nói xấu được.
Hồi ký của Vũ Thư Hiên có ghi lại câu chuyện kể của cụ Vũ Đình Huỳnh về giai đoạn năm 1949 là năm mà quân Pháp truy đuổi Hồ Chí Minh lên tận miền rừng núi tỉnh Tuyên Quang. Tình cảnh của ĐCSVN lúc ấy thật là bi đát, Nguyễn Lương Bằng phải đi buôn thuốc phiện và lập hãng sản xuất ma túy để gây quỷ cho Đảng và cho Chính phủ Kháng chiến. Trước tình hình không mấy sáng sủa, Trường Chinh bèn nghiễn ra một nghị quyết để tạo khí thế trong toàn Đảng và trong toàn quân.
Nghị quyết mang tựa đề “Tích cực cầm cự, chuyển mạnh sang tổng tấn công”. Cụ Vũ Đình Huỳnh ngạc nhiên vì tích cực cầm cự thì đã tích cực 4 năm nay rồi, hiện nay thì tình hình cầm cự càng ngày càng bi đát thì lấy gì chuyển sang Tổng tấn công?
Tuy nhiên Hồ Chí Minh thì hiểu ý Trường Chinh, ông giải thích: “Thì mình có nói cụ thể thời hạn tổng phản công bao giờ đâu mà lo. Kháng chiến cực nhọc nhiều rồi, cũng phải động viên quần chúng phấn khởi nhìn về tương lai chứ ?” Như vậy là trong khi dân chúng quá mỏi mệt Bác lại cho dân chúng ăn bánh vẽ bằng cách làm như tổng tấn công tới nơi. Còn tệ hơn là cho con bệnh sài ma túy, nó tương đương với chuyện cho vận động viên sài doping.
Đây là một việc ác, không đáng tư cách của một “minh chủ” mà là tư cách của một tay “gian hùng”. Tuy nhiên trước ý kiến tuyệt vời của hai “đại tư tưởng gia” thì Võ Nguyên Giáp chịu thua. Ông đành triệu tập các cán bộ quân sự cao cấp để phổ biến nghị quyết của Trung ương Đảng.
Nhưng rủi cho Tướng Giáp là trong hội nghị lại có Tướng Nguyễn Sơn. Kết quả là sau hội nghị Võ Nguyên Giáp trở về gặp cụ Vũ Đình Huỳnh:
“Thấy Võ Nguyên Giáp buồn thiu cha tôi hỏi :
– Có chuyện gì thế?
– Mình rõ to đầu mà dại, Võ Nguyên Giáp thở dài, thằng Thận (Trường Chinh) đúng là xúi chó vào bụi rậm. Mình biết sẽ khổ vì cái nghị quyết của nó. Y như rằng, vừa mới đọc xong báo cáo, chưa kịp ngồi xuống thì đã bị Nguyễn Sơn nó đập cho một trận tơi bời, vuốt mặt không kịp…
Võ Nguyên Giáp kể lại nguyên văn lời của Nguyễn Sơn:
“Nói tổng phản công vào lúc này là chẳng biết cái đếch gì về quân sự… Thử điểm lại mình coi, có cái cóc khô gì trong tay mà đòi tổng phản công! Tổng phản công cái cục c.!!” (Vũ Thư Hiên, Đêm giữa ban ngày, trang 362).
Vũ Thư Hiên kể lại chuyện này để chứng minh về con người của Võ Nguyên Giáp nhưng vô tình cho thấy trình độ uyên bác của Nguyễn Sơn cũng như cho thấy thái độ của Tướng Nguyễn Sơn đối với lãnh đạo ĐCSVN.
Tuy nhiên trong tác phẩm “Từ Chủ Nghĩa Thực Dân Đến Chủ Nghĩa Cọng Sản” của ông Hoàng Văn Chí ( Một lãnh tụ Việt Minh ly khai, anh em cột chèo của Nguyễn Sơn) thì Tướng Nguyễn Sơn luôn luôn đả kích tư tưởng mong chờ ngoại viện của Trường Chinh và Hồ Chí Minh; ông viện dẫn gương của Mao Trạch Đông, tuy rất cần viện trợ của Stalin nhưng Mao luôn luôn chủ trương tự lực.
Vì thế Mao luôn luôn đứng vững trong những lần Stalin viện trợ cho Tưởng Giới Thạch để Tưởng Giới Thạch có thể tiêu diệt Mao Trạch Đông. Và cũng vì vậy sau này Mao đã nhận viện trợ của Stalin như một cuộc trao đổi thương mại sòng phẳng mà Stalin không thể nào xen vào nội bộ của Đảng Cọng sản Trung Quốc.
Tiết lộ này của Hoàng Văn Chí được phát hành năm 1960. Cho mãi tới ngày nay người ta mới đọc lại để nghiệm các biến chuyển thời cuộc lúc đó và phải công nhận Nguyễn Sơn có tầm nhìn rất xa. Rõ ràng Mao Trạch Đông được Stalin bán cho vũ khí để đánh Tưởng Giới Thạch chứ Mao không hề nhận cố vấn của Stalin và cũng không hề nhận viện trợ lương thực của Stalin, trái lại, Mao đã dùng lương thực và gỗ trong vùng Mao chiếm đóng để đổi lấy vũ khí của Stalin.
Nếu Nguyễn Sơn có mặt tại Việt Nam vào năm 1950 thì chắc chắn ông sẽ là Tổng tư lệnh quân đội CSVN chứ không phải là Võ Nguyên Giáp và trận Cao Bằng sẽ là chiến thắng của Nguyễn Sơn chứ không phải của Trần Canh và ông sẽ chiếm ngay Bắc Việt vào năm đó.
Ngoài ra nếu Nguyễn Sơn có mặt tại Việt Nam vào năm 1954 thì người chỉ huy trận Điện Biên Phủ là ông chứ không phải là Tướng Vi Quốc Thanh và con số thương vong của CSVN sẽ không lên tới 23 ngàn người.
Nếu Nguyễn Sơn còn ở lại Việt Nam năm 1953 thì mấy ngàn vị chỉ huy trong Quân đội và trong Đảng không bị giết oan trong đợt mở màn của chiến dịch cải cách ruộng đất. Và nếu ông có mặt tại Việt Nam từ 1953 đến 1956 thì chắc chắn không có chuyện mắc phải sai lầm về đấu tranh giai cấp như Trường Chinh và Hồ Chí Minh đã sai lầm.
22.3.2018
Bùi Anh Trinh
