VN Cấm xe xăng, ép xe điện – ai được lợi, ai trả giá? Vì sao chỉ còn lại… xe của một tập đoàn?

[Gibbs]

Hàng Việt lẽ ra phải là những sản phẩm do chính người Việt tạo ra, chứa đựng hàm lượng trí tuệ và giá trị lao động của người Việt, phục vụ lợi ích cộng đồng, hướng đến sự phát triển độc lập – tự chủ – bền vững của quốc gia. Thế nhưng, trong bối cảnh hiện nay, khái niệm “Hàng Việt” đang bị thu hẹp, thậm chí bóp méo. Người ta không còn mặn mà với việc nâng đỡ các sản phẩm nội địa phổ thông, mà thay vào đó, dồn mọi nguồn lực – từ truyền thông, chính sách, cho tới các hình thức “cưỡng bức ngầm” – để cổ vũ cho một hình mẫu duy nhất: xe điện VinFast.

Vì sao “Hàng Việt” giờ chỉ còn là… xe điện VinFast?
Câu hỏi đặt ra là: tại sao người ta không còn nói nhiều về “Hàng Việt” – vốn bao trùm mọi ngành nghề – mà lại tập trung cổ vũ cho một dòng sản phẩm đặc thù, xa xỉ với phần lớn dân nghèo: xe điện của Vingroup?

Từ xe 3 triệu đến xe 40 triệu – sự áp đặt lộ liễu
Phần lớn người lao động, sinh viên, công nhân, tiểu thương ở Việt Nam vẫn gắn bó với xe máy xăng giá chỉ từ 3–5 triệu đồng (mua cũ), dễ sửa, dễ chạy, phù hợp với địa hình và thu nhập đại đa số. Thế nhưng, chiến dịch truyền thông quy mô lớn đã và đang tô vẽ hình ảnh xe điện “Việt” sang trọng, sạch sẽ, công nghệ cao – nhưng giá từ 30–40 triệu đồng, chưa kể pin, bảo trì, trạm sạc… Song song là các đề xuất “cấm xe xăng”, “thu hồi xe cũ”, “tăng thuế môi trường”, và mới đây là Nghị quyết 68. Mục tiêu “giao thông xanh” là đúng, nhưng tại sao chỉ một loại xe điện – do một tập đoàn lớn sản xuất – lại được mặc định là “biểu tượng quốc gia” hay “giấc mơ Việt”?

Khi chính sách trở thành công cụ “dọn đường”
Vấn đề không còn nằm ở tự do thị trường. Khi chính sách được thiết kế để ưu ái một nhóm sản phẩm cụ thể, đó là can thiệp thô bạo. Vận động hành lang (lobby) là chuyện bình thường ở nhiều nước, nhưng khi lobby biến thành ép buộc tiêu dùng – bằng áp lực chính sách, thổi phồng truyền thông, thu hẹp lựa chọn – thì ranh giới giữa phát triển công nghiệp và độc quyền lợi ích đã bị xóa.

Vai trò của những tiếng nói như ông Trần Đình Thiên
Ông Trần Đình Thiên – từng bị mỉa mai là “Trần Huyên Thuyên” – mới đây lại mạnh mẽ cổ súy xe điện Việt, coi đây là con đường tất yếu. Vấn đề là: những phát ngôn ấy dựa trên lợi ích quốc gia hay là một phần trong chiến dịch vận động chính sách có định hướng? Một người từng là cố vấn chính phủ, liệu có đang tận dụng ảnh hưởng để phục vụ lợi ích của một nhóm? Người dân cần được biết: đây là quan điểm cá nhân hay tiếng nói đại diện cho chính quyền? Xe điện, dù “xanh” đến đâu, vẫn chỉ là một sản phẩm thương mại. Người dân có quyền lựa chọn. Không thể viện cớ bảo vệ môi trường để áp đặt một sản phẩm đắt đỏ lên người nghèo. Nếu muốn thúc đẩy xe điện, hãy làm cho nó rẻ hơn, dễ tiếp cận hơn, chứ đừng biến nó thành một “tình yêu bắt buộc”.

Yêu nước không đồng nghĩa với yêu xe của một tập đoàn. Yêu Việt Nam không đồng nghĩa với thần thánh hóa Vượng Vin.

Bình luận của GS Stephen B. Young – Một nghiên cứu tình huống về “tư bản thân hữu” ở Việt Nam
Bài viết trên là ví dụ điển hình về sự căng thẳng giữa chủ nghĩa tư bản đạo đức (Moral Capitalism) và chủ nghĩa tư bản thân hữu (Crony Capitalism) tại một quốc gia đang phát triển. Cốt lõi của tư bản thân hữu là sự can thiệp chính trị vào quyết định kinh doanh – như một loại “tài sản xám” mà doanh nghiệp mua được. Tài sản đó không phải đất, lao động, vốn hay nguyên liệu, mà là “quyền được hoạt động”. Sự cho phép này có thể là giấy phép chính thức (mua hợp pháp hoặc qua tham nhũng), hoặc là cam kết phi chính thức nhằm vận dụng quyền lực chính trị để bảo vệ, ưu ái doanh nghiệp.

Các nhà kinh tế gọi đây là “thu tô” (rent extraction), còn những người dùng quyền lực để trục lợi thì là “kẻ tìm kiếm tô lợi” (rent seekers). Những hành vi này đi ngược nguyên tắc của chủ nghĩa tư bản đạo đức, nơi chức vụ công được coi là sự ủy thác phục vụ lợi ích chung. Trong bối cảnh Việt Nam, “Made in Vietnam” không nên bị lợi dụng để tài trợ cho hành vi trục lợi. Không thể để doanh nhân nước ngoài “mua quyền” sản xuất hàng tại Việt Nam, dán nhãn “Hàng Việt” như thành quả của người Việt.

Câu hỏi là: vì sao quyền lực chính trị lại thúc đẩy bán sản phẩm này thay vì sản phẩm khác? Ai sẽ bù đắp cho họ? Nếu doanh nghiệp được chống lưng đạt thế độc quyền, họ có thể buộc người dân mua hàng với giá cao – tức là trả “tiền tô” cho những người nắm quyền.

Trần Trung Thực