Căng thẳng thần kinh (stress) rất thường gặp trong cuộc sống hiện đại. Một nhóm thảo dược tự nhiên được gọi là adaptogen được chứng minh có khả năng giúp cơ thể thích ứng và chống lại những tác động tiêu cực của căng thẳng.
Khi đối diện với một mối đe dọa hoặc áp lực hay c̣n gọi là căng thẳng, cơ thể kích hoạt một phản ứng sinh tồn gọi là trục HPA (vùng dưới đồi - tuyến yên - tuyến thượng thận). Phản ứng này dẫn đến sự giải phóng hormone cortisol, hormone căng thẳng chính.
Căng thẳng mạn tính hủy hoại năo bộ thế nào?
Cortisol có vai tṛ quan trọng trong ngắn hạn, giúp tăng đường huyết và sự tập trung để đối phó với t́nh huống căng thẳng. Tuy nhiên, khi căng thẳng kéo dài, nồng độ cortisol trong máu duy tŕ ở mức cao, dẫn đến các tác động tiêu cực sau:
- Tổn thương vùng hải mă: Vùng này chịu trách nhiệm về trí nhớ và học tập. Cortisol dư thừa gây độc cho tế bào thần kinh tại vùng hải mă, làm teo hoặc giảm số lượng tế bào. Điều này trực tiếp gây ra chứng suy giảm trí nhớ và khó khăn trong việc học hỏi.
- Mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh: Căng thẳng làm cạn kiệt các chất dẫn truyền thần kinh quan trọng như serotonin và dopamine. Đây là nguyên nhân gây ra các vấn đề về tâm trạng như trầm cảm và lo âu.
- Viêm thần kinh: Cortisol cao làm tăng t́nh trạng viêm mạn tính trong năo, đẩy nhanh quá tŕnh lăo hóa và thoái hóa thần kinh.
Việc cơ thể luôn ở trạng thái "chiến đấu hoặc bỏ chạy" này tiêu tốn rất nhiều năng lượng và làm suy kiệt khả năng phục hồi của năo bộ.
Sự căng thẳng rất thường gặp trong cuộc sống hiện đại.
Cơ chế hoạt động của adaptogen
Adaptogen là một nhóm chất dinh dưỡng có nguồn gốc thảo dược, được định nghĩa bởi khả năng giúp cơ thể duy tŕ sự cân bằng nội môi khi đối diện với các yếu tố gây căng thẳng về thể chất, hóa học và sinh học.
Một chất được coi là adaptogen cần phải đạt được 3 tiêu chí:
Phải là chất không độc hại khi sử dụng ở liều lượng b́nh thường.
Phải giúp cơ thể tăng sức đề kháng chống lại các tác động tiêu cực của căng thẳng.
Phải có tác dụng b́nh thường hóa các chức năng cơ thể đang bị rối loạn do căng thẳng, không gây ra tác dụng phụ lớn.
Cơ chế hoạt động của adaptogen tập trung vào việc điều chỉnh trục HPA:
- Kiểm soát cortisol: Adaptogen giúp làm giảm nồng độ cortisol đạt đỉnh và tăng độ nhạy cảm của các thụ thể cortisol, cho phép cơ thể phản ứng hiệu quả hơn với hormone này mà không bị quá tải. Điều này giúp giảm thiểu tác động gây độc của cortisol đối với năo.
- Tăng cường sản xuất năng lượng tế bào: Nhiều adaptogen hỗ trợ các ty thể (nhà máy năng lượng của tế bào) hoạt động hiệu quả hơn, giúp cơ thể và năo bộ có đủ năng lượng để đối phó với căng thẳng mà không bị suy kiệt.
Các adaptogen giúp bảo vệ năo bộ:
Có nhiều loại thảo dược được xếp vào nhóm adaptogen, nhưng một số loại có bằng chứng khoa học cụ thể về lợi ích đối với chức năng nhận thức:
- Ashwagandha: Rễ và lá cây được dùng để chiết xuất làm thuốc và thực phẩm bổ sung. Các lợi ích của Ashwagandha được cho là đến từ nồng độ cao của các hợp chất withanolide. Withanolide là các lactone triterpene có đặc tính chống viêm và chống oxy hóa.
Do đó, hoạt chất này được nghiên cứu rộng răi về khả năng giảm đáng kể mức cortisol mạn tính và cải thiện khả năng chống chịu căng thẳng; giúp làm dịu hệ thống thần kinh, giảm các triệu chứng lo âu và cải thiện chất lượng giấc ngủ. Giấc ngủ tốt là yếu tố then chốt để phục hồi và củng cố trí nhớ cho năo.
- Rhodiola rosea: Rễ của loài cây này đă được sử dụng từ nhiều năm trong y học truyền thống nhằm tăng cường sức bền, cải thiện tâm trạng và điều trị mệt mỏi do căng thẳng. Rhodiola có thể tác động đến các chất dẫn truyền thần kinh quan trọng liên quan đến tâm trạng như serotonin và dopamine; giúp kéo dài thời gian tồn tại của các chất này trong năo, từ đó cải thiện tâm trạng, giảm cảm giác lo âu và giảm các triệu chứng nhẹ đến trung b́nh của trầm cảm.
Ngoài ra, Rhodiola giúp điều chỉnh phản ứng của cơ thể với stress, bao gồm việc quản lư các hormone stress như cortisol tương tự như Ashwagandha, nhưng Rhodiola tập trung hơn vào tác dụng kích thích và tăng cường năng lượng tinh thần.
- Nấm hầu thủ: Loại nấm có thể sử dụng như thực phẩm hoặc dược liệu này được sử dụng rộng răi trong ẩm thực và y học cổ truyền phương Đông. Nấm hầu thủ được coi là một nootropic tự nhiên do chứa các hợp chất có khả năng kích thích sản xuất yếu tố tăng trưởng thần kinh NGF.
NGF(Nerve Growth Factor) là một chất quan trọng đối với sự sống c̣n và hoạt động của hệ thần kinh. Bằng cách hỗ trợ sự h́nh thành các kết nối thần kinh mới, nấm hầu thủ được nghiên cứu về khả năng cải thiện trí nhớ và khả năng phục hồi nhận thức sau tổn thương do căng thẳng.
- Nhân sâm: Nhân sâm đă được sử dụng hàng ngh́n năm như một chất bổ sung toàn diện. Nó giúp cải thiện tâm trạng, tăng cường trí nhớ làm việc và chống lại sự mệt mỏi tinh thần. Cơ chế hoạt động của nhân sâm là thông qua việc điều chỉnh trục HPA và có thể ảnh hưởng tích cực đến mức đường huyết, cung cấp năng lượng ổn định cho năo.
Sử dụng adaptogen một cách thông minh
Mặc dù adaptogen là những chất bổ sung tự nhiên, việc sử dụng chúng cần được tiếp cận một cách khoa học:
- Không phải là giải pháp thay thế: Adaptogen chỉ là công cụ hỗ trợ, không thể thay thế một lối sống lành mạnh bao gồm ngủ đủ giấc, chế độ ăn uống cân bằng và tập thể dục.
- Tính cá nhân hóa: Phản ứng của cơ thể với Adaptogen là khác nhau. Một chất hiệu quả với người này có thể không có tác dụng hoặc gây ra phản ứng nhẹ với người khác.
- Dùng theo hướng dẫn của chuyên gia: Do sự tương tác tiềm ẩn với các loại thuốc kê đơn và t́nh trạng sức khỏe cụ thể, đặc biệt là các vấn đề về tuyến giáp hoặc miễn dịch, việc tham khảo ư kiến bác sĩ hoặc chuyên gia dinh dưỡng trước khi bắt đầu là điều cần thiết.
VietBF@ sưu tập
