Mười năm trước, Sam Altman và Elon Musk cùng xuất hiện như hai kiến trúc sư của một dự án mang màu sắc lý tưởng: OpenAI, một phòng thí nghiệm nghiên cứu trí tuệ nhân tạo hoạt động dưới mô hình phi lợi nhuận, nhằm phát triển công nghệ có sức ảnh hưởng lớn nhất thế kỷ XXI theo cách an toàn và vì lợi ích chung của nhân loại.
Từ anh em nương tựa tới địch thủ sống còn
Tuyên ngôn ban đầu của họ rất rõ ràng: không chạy theo lợi nhuận, không nằm trong vòng kiểm soát của bất kỳ tập đoàn công nghệ nào, và không cho phép quyền lực AI rơi vào tay một nhóm quá nhỏ. Khi đó, cả Musk, Altman và những tên tuổi như Peter Thiel hay Reid Hoffman cam kết tới 1 tỷ USD để nuôi dưỡng giấc mơ này.
Thế nhưng chỉ một thập kỷ sau, hai người sáng lập lại đang đứng ở hai đầu chiến tuyến. OpenAI giờ là công ty thương mại tăng trưởng nhanh nhất thế giới, được định giá nửa nghìn tỷ USD và trở thành tâm điểm của cuộc đua AI toàn cầu. Trong khi đó, Musk – người từng lên tiếng mạnh mẽ nhất chống lại sự thương mại hóa AI – lại là người thành lập startup xAI và biến nó thành một đối thủ đáng gờm, cũng với tham vọng dẫn dắt kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo mới.
Nghịch lý ấy phản ánh chính xác biến động dữ dội của ngành AI: một lĩnh vực khởi đầu bằng lý tưởng “nhân đạo hóa công nghệ” nhưng đang trở thành thị trường công nghệ có tốc độ tăng trưởng và mức đầu tư khủng khiếp nhất mà lịch sử từng chứng kiến.
Khi OpenAI mới ra đời, nó chỉ là một nhóm nhỏ các nhà nghiên cứu, làm việc khiêm tốn trong văn phòng ở San Francisco. Nhưng đến cuối năm 2022, sự xuất hiện của ChatGPT đã mở ra bước ngoặt. Chỉ trong vài tuần, chatbot này vượt qua mọi kỷ lục người dùng từng tồn tại trong giới công nghệ, trở thành sản phẩm lan tỏa nhanh nhất lịch sử internet hiện đại.
Thị trường bùng nổ, nhà đầu tư đổ xô vào, và OpenAI biến thành trung tâm của cuộc cách mạng AI mà thế giới không thể làm ngơ. Định giá tư nhân của họ nhảy vọt lên 100 tỷ USD rồi tăng tiếp đến hơn 500 tỷ USD chỉ trong hai năm. Hơn 800 triệu người dùng truy cập ChatGPT mỗi tuần. Quy mô của OpenAI vượt xa mọi dự đoán ban đầu của chính họ.
Nhưng chính lúc đó, những căng thẳng âm ỉ từ nhiều năm trước giữa Musk và OpenAI được đào xới lại. Musk đã rời hội đồng quản trị năm 2018, nói rằng ông muốn tránh xung đột lợi ích với Tesla khi hãng xe của ông cũng mở rộng sang phát triển AI. Tuy nhiên, những trao đổi nội bộ cho thấy cuộc chia tay ấy không hề êm thắm.
Musk từng viết email cho các đồng sáng lập vào năm 2017, bày tỏ sự bất mãn với việc OpenAI ngày càng giống một công ty công nghệ hơn là một tổ chức phi lợi nhuận. Ông cảnh báo sẽ ngừng tài trợ nếu tổ chức này đi chệch khỏi lý tưởng ban đầu. Altman đáp lại với sự trấn an rằng ông vẫn tin tưởng vào mô hình phi lợi nhuận, nhưng dòng phát triển của OpenAI – đặc biệt sau khi họ nhận đầu tư từ Microsoft – cho thấy con đường đã được quyết định từ trước.
Toàn bộ căng thẳng bị đẩy lên thành xung đột công khai khi Musk kiện OpenAI và Altman vào đầu năm 2024. Ông cáo buộc họ “phản bội sứ mệnh vì nhân loại”, quá phụ thuộc Microsoft, và đi theo con đường thương mại hóa tuyệt đối. Không chỉ vậy, Musk còn tìm cách ngăn OpenAI trở thành công ty vì lợi nhuận và thậm chí đề nghị mua lại toàn bộ với giá gần 100 tỷ USD. OpenAI đáp trả bằng việc hoàn tất cấu trúc tái tổ chức, theo đó cơ quan phi lợi nhuận ban đầu vẫn giữ quyền kiểm soát đối với thực thể kinh doanh vì lợi ích cộng đồng, gọi là OpenAI Group PBC.
Chiến trường AI
Trong khi OpenAI trở thành trung tâm của thế giới AI, Musk xây dựng đế chế riêng với xAI. Chỉ sau một năm, xAI sắp đạt mức định giá 230 tỷ USD, nhờ dòng tiền từ nhà đầu tư và chiến lược “AI không bị kiểm duyệt” của Musk. Sản phẩm Grok của xAI trở thành đối trọng trực tiếp với ChatGPT. Cuộc cạnh tranh không còn chỉ là công nghệ mà trở thành một trận chiến truyền thông, pháp lý và tầm nhìn tương lai của AI.
Song song với cuộc đối đầu Altman – Musk, những rạn nứt nội bộ OpenAI cũng dẫn tới sự xuất hiện của một đối thủ thứ ba: Anthropic. Hai nhân vật quan trọng từng giữ vai trò lãnh đạo tại OpenAI – Dario và Daniela Amodei – rời công ty để thành lập startup mới, mang theo triết lý thận trọng và các phương pháp tiếp cận khác biệt về an toàn AI. Chỉ sau vài năm, Anthropic thu hút đầu tư từ Amazon, Google, Microsoft và Nvidia và đang tiến sát mức định giá 350 tỷ USD. Sản phẩm Claude của họ trở thành đối thủ đáng gờm nhất của GPT, tạo thành thế tam mã hiếm thấy trong ngành công nghệ.
Cuộc đua AI không chỉ đắt đỏ mà còn vượt xa tất cả tiền lệ. OpenAI công bố kế hoạch đầu tư hạ tầng trị giá hơn 1.400 tỷ USD, bao gồm trung tâm dữ liệu quy mô khổng lồ và các dòng chip tùy chỉnh. Đây là khoản đầu tư chưa từng có tiền lệ, vượt xa mọi dự án công nghệ của Amazon, Google hay Meta trong một thập kỷ cộng lại. Ngược lại, Anthropic với thái độ cẩn trọng hơn chỉ cam kết đầu tư khoảng 100 tỷ USD trong vài năm tới, còn xAI của Musk thì đang tăng tốc với nguồn tài chính mạnh mẽ từ thị trường.
Áp lực từ thị trường vẫn tiếp tục đè nặng lên Altman. Sau khi Google tung ra Gemini 3 – mô hình AI được đánh giá có tốc độ phát triển ngoạn mục – OpenAI kích hoạt chế độ “báo động đỏ”, dồn mọi nguồn lực tập trung nâng cấp tốc độ và độ ổn định của ChatGPT, đồng thời trì hoãn nhiều dự án liên quan đến quảng cáo, y tế và trợ lý cá nhân. Đến tháng 12, OpenAI tung ra ChatGPT-5.2 và ký thỏa thuận trị giá 1 tỷ USD trong ba năm với Disney, nhằm tăng tốc lĩnh vực video tạo bởi AI qua Sora. Altman tuyên bố Gemini không tác động lớn như họ từng lo ngại, và ông tin công ty sẽ sớm thoát khỏi tình trạng báo động.
Cuối cùng, điều đọng lại sau mười năm không chỉ là sự trỗi dậy của một ngành công nghiệp trị giá hàng nghìn tỷ USD, mà là sự thay đổi hoàn toàn của những người từng kiến tạo nên nó. Sam Altman – người kiên định với mô hình phi lợi nhuận ngày đầu – giờ là lãnh đạo công ty AI thương mại mạnh nhất hành tinh. Elon Musk – người từng cảnh báo về rủi ro thương mại hóa AI – giờ đứng đầu một trong những đế chế AI tăng trưởng nhanh nhất. Các đồng sáng lập và nhân sự cốt cán của OpenAI thì chia thành nhiều nhánh, tạo ra những công ty mới cũng trị giá hàng trăm tỷ USD.
Một thập kỷ trước, họ cùng nhau lập nên một dự án để tránh cho AI rơi vào tay các tập đoàn thương mại. Mười năm sau, họ đang cạnh tranh quyết liệt trong chính thị trường mà họ từng muốn đứng ngoài. Và đó có lẽ là nghịch lý sâu sắc nhất của lịch sử công nghệ hiện đại.
VietBF@sưu tập
