Từ lời hứa biến MBS thành “pariah” đến màn tiếp đón trong Phòng Bầu Dục
Mới chỉ ba năm trước, Washington còn ồn ào chuyện “xét lại” quan hệ với Saudi Arabia. Joe Biden khi đó tuyên bố sẽ biến Thái tử Mohammed bin Salman thành “pariah”, việc bán vũ khí cho một trong những đồng minh quân sự thân cận nhất của Mỹ cũng bị đem ra rà soát. Thế nhưng tuần này, cũng vị thái tử ấy ung dung bước vào Phòng Bầu Dục trong một thế giới khác hẳn: Tổng thống Donald Trump không chỉ tiếp đón trọng thể, mà còn gay gắt mắng phóng viên vì dám hỏi về vụ sát hại ký giả Jamal Khashoggi, cho rằng câu hỏi đã “làm bẽ mặt thượng khách”. Đằng sau màn kịch truyền thông ấy là một thực tế: MBS đã được “tẩy trắng” ngoạn mục tại Washington, và Trump tỏ rõ ý chí gạt Khashoggi sang một bên để đổi lấy gần một nghìn tỷ đô la đầu tư cùng những thỏa thuận chiến lược mới.
Trump bỏ điều kiện “bình thường hoá với Israel” đổi lấy gì?
Chiến thắng lớn nhất của MBS trong chuyến đi lần này là thuyết phục được Trump bỏ đi điều kiện mà Washington bấy lâu luôn giữ: mọi thỏa thuận lớn về quốc phòng và thương mại với Riyadh phải gắn chặt với việc Saudi chính thức bình thường hóa quan hệ với Israel. Dưới thời Biden, khung thỏa thuận Mỹ–Saudi được thiết kế như một chiếc kiềng ba chân: hiệp định quốc phòng và kinh tế song phương, Saudi bắt tay Israel, và phía Israel cam kết một lộ trình hướng tới nhà nước Palestine. Israel không chấp nhận nhượng bộ, Saudi cũng không chịu nới lỏng lập trường, thế là chiếc kiềng đứng yên. Nay, chính quyền Trump đã “tháo chốt” liên kết đó, tách các yếu tố ra khỏi nhau và trao cho Riyadh hầu như tất cả những gì vương quốc này muốn về phòng thủ, kinh tế và an ninh khu vực – mà không cần một lời hứa rõ ràng nào về hòa bình với Israel.
F-35, “đồng minh ngoài NATO” và những đường dây AI–chip–khoáng sản
Trong tuần lễ dày đặc thông báo, Washington chính thức chỉ định Saudi Arabia là “Đồng minh chủ chốt ngoài NATO” (Major Non-NATO Ally), mở đường cho việc bán cho Riyadh những chiếc F-35 “gần như tương đồng” với loại Israel đang sử dụng, và ký một Thỏa thuận Phòng thủ Chiến lược mới. Song song với đó là một gói hợp tác kinh tế – công nghệ nặng ký: hai bên khởi động khung hợp tác AI, bao gồm việc bật đèn xanh cho các thương vụ bán chip AI tiên tiến, ký thỏa thuận về khoáng sản chiến lược và mở cánh cửa phối hợp sâu hơn trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân dân sự. Trump còn nhận lời can dự vào nỗ lực chấm dứt nội chiến Sudan, đáp ứng tham vọng của MBS muốn định hình lại “bản đồ an ninh” Trung Đông với vai trò của Saudi ngày càng ở vị trí trung tâm. Trong Phòng Bầu Dục, thái tử mô tả đây là “thời khắc vô cùng quan trọng trong lịch sử hai nước”, còn Trump thì nhìn thấy trong những chữ ký là hàng trăm tỉ đô la và một đồng minh then chốt trong cuộc chơi lớn với Trung Quốc.
Hai “món hàng” Saudi chưa lấy được: làm giàu uranium và chiếc ô phòng thủ kiểu NATO
Dù “giỏ quà” mang về rất đầy, Riyadh vẫn thiếu hai thứ mà MBS khao khát nhất. Thứ nhất là quyền tự làm giàu uranium trên lãnh thổ mình để phục vụ các nhà máy điện hạt nhân trong tương lai. Washington từ lâu luôn dè dặt trước một chương trình hạt nhân Saudi có khâu làm giàu trong nước – một bước nhạy cảm có thể tạo ra vật liệu cấp độ vũ khí. Riyadh viện dẫn trữ lượng uranium dồi dào của mình và khẳng định đó là “quyền chính đáng”, nhưng Bộ trưởng Năng lượng Mỹ Chris Wright đã công khai xác nhận thỏa thuận hiện tại không đụng tới việc làm giàu trong nước. Thứ hai là một cam kết phòng thủ chính thức, được Thượng viện phê chuẩn, kiểu “Article 5” của NATO: bất kỳ cuộc tấn công vũ trang nào nhằm vào Saudi sẽ được coi là đe dọa trực tiếp an ninh Mỹ. Đến nay, trong thế giới Ả Rập, Qatar mới là nước có quan hệ phòng thủ chặt chẽ nhất với Washington, vừa được tuyên bố là đồng minh ngoài NATO, vừa nhận một tuyên bố hành pháp coi mọi cuộc tấn công nhằm vào Doha là “mối đe dọa đối với hòa bình và an ninh Hoa Kỳ”. Saudi rõ ràng muốn ít nhất cũng được đối xử như vậy, nhưng tuyên bố của Nhà Trắng không hề nhắc tới bất kỳ nghĩa vụ phòng thủ cụ thể nào.
Saudi chơi ván cờ nhiều cửa: vừa kéo Mỹ, vừa dọa xoay sang Trung Quốc và Pakistan
Những năm qua, Riyadh chưa bao giờ giấu ý định “đa dạng hóa” các đối tác an ninh. Trong một cuộc phỏng vấn với Fox News năm 2023, MBS thẳng thừng nhắc khéo Washington: Mỹ “không muốn thấy Saudi chuyển nguồn cung vũ khí từ Mỹ sang nơi khác”. Lời nhắc đó không phải nói chơi. Saudi từng gây bất ngờ khi để Trung Quốc đứng ra làm trung gian cho cuộc hòa giải với Iran ở Bắc Kinh tháng 3/2023, gửi thông điệp rõ ràng rằng Bắc Kinh là một lựa chọn nếu Washington không đáp ứng. Đầu năm nay, thái tử tiến thêm một bước khi ký hiệp ước phòng thủ với Pakistan – đồng minh Hồi giáo thân cận sở hữu vũ khí hạt nhân – như một dạng “bảo hiểm” ngoài quỹ đạo Mỹ. Những động thái “chia trứng ra nhiều giỏ” ấy không lọt khỏi mắt các nghị sĩ trên Đồi Capitol. Nhiều tiếng nói trong Quốc hội, như dân biểu Cộng Hòa Michael McCaul, coi việc lôi Saudi về gần với Mỹ – thay vì để Riyadh trôi dần về phía Bắc Kinh – là một chiến thắng chiến lược, đặc biệt trong bối cảnh hậu Gaza khi câu chuyện “bình thường hóa với Israel” không còn là trục duy nhất của bàn cờ.
Khi cạnh tranh Mỹ–Trung trở thành động cơ chính của trục Washington–Riyadh
Các phân tích gần đây cho rằng quan hệ Mỹ–Saudi đang được tái định hình không còn xoay quanh Israel như trước, mà bị chi phối ngày càng rõ bởi cuộc cạnh tranh với Trung Quốc. Trong mắt chiến lược gia ở Washington, Riyadh giờ là một quân cờ then chốt: vừa kiểm soát nguồn dầu mỏ và khoáng sản quan trọng, vừa có thể trở thành trung tâm năng lượng và hạ tầng cho cuộc bùng nổ AI, lại sở hữu ảnh hưởng sâu rộng trong thế giới Ả Rập và Hồi giáo. Về phía Saudi, sau khi đã lấy được gần như đầy đủ những cam kết mong muốn về AI, chip, khoáng sản và nâng cấp vị thế an ninh, động lực để vội vàng bắt tay Israel cũng giảm hẳn, nhất là khi dư luận trong nước ngày càng lạnh nhạt với Tel Aviv. MBS vẫn nói với Trump trong Phòng Bầu Dục rằng mình có “phản hồi tích cực” về khả năng bình thường hóa với Israel, nhưng chính Trump cũng phải thú nhận ông không dám dùng chữ “cam kết”. Trong lúc những từ ngữ ngoại giao được chọn lọc ấy vang lên, có lẽ điều rõ ràng nhất là: ván cờ giữa Washington và Riyadh đã bước sang một màn mới, nơi nhân quyền và Khashoggi bị đẩy xuống hàng chú thích, còn AI, F-35, chip, uranium và chữ “China” mới là những dòng in đậm trên trang đầu.
