Câu chuyện về Từ Thứ không chỉ là giai thoại bi tráng, mà còn là điểm ngoặt định hình vận mệnh của cả Lưu Bị và triều Thục Hán sau này. Nếu như ngày đó ông cự tuyệt Tào Tháo và ở lại, liệu Lưu Bị có thể “chia ba” thiên hạ?
Từ Thứ, tự Nguyên Trực, nguyên tên là Từ Phúc, là một trong những nhân vật đặc biệt của thời Tam Quốc – một mưu sĩ có tài, có nghĩa, nhưng cuộc đời lại gắn liền với hai chữ “lỡ dở”. Trong chính sử, ông là người có thực học, được trọng vọng bởi lòng trung hiếu, còn trong tiểu thuyết Tam Quốc Diễn Nghĩa, ông trở thành biểu tượng cho bi kịch của người quân tử bị ràng buộc giữa chữ trung và chữ hiếu.
Từ Thứ sinh ở Dĩnh Xuyên, Dự Châu – một vùng đất sản sinh nhiều bậc hiền sĩ như Trương Lương, Trần Bình, Gia Cát Lượng. Thuở nhỏ ông học võ, giỏi kiếm pháp, nhưng do giết người báo thù cho bạn, bị truy nã và sau đó được bạn bè giải cứu, ông mới tỉnh ngộ, bỏ võ theo văn, đổi tên thành Từ Thứ. Chính biến cố ấy khiến ông thấm thía đạo nghĩa, trọng tình hơn quyền quý. Khoảng những năm 190, khi thiên hạ đại loạn, Từ Thứ cùng bạn là Thạch Thao rời phương Bắc, đến Kinh Châu nương nhờ Lưu Biểu, kết giao cùng hai nhân tài khác là Gia Cát Lượng và Bàng Thống.
Lúc ấy, Lưu Bị đang lưu vong tại Tân Dã, lực lượng yếu ớt, thân phận chỉ như một tướng quân nương nhờ người khác. Từ Thứ nhìn ra tấm lòng nhân nghĩa của Lưu Bị, liền dốc sức phò tá, bày nhiều mưu kế giúp ông ổn định thế đứng. Chính Từ Thứ là người đầu tiên nhận ra tài năng ẩn giấu của Gia Cát Lượng, tiến cử ông với Lưu Bị bằng câu nói nổi tiếng: “Chúa công nên chiêu hiền đãi sĩ, sẽ có kẻ giỏi hơn ta đến giúp.” Nhờ đó, Lưu Bị ba lần đến Long Trung mời Gia Cát Lượng xuất sơn. Nếu không có sự giới thiệu ấy, e rằng “Tam cố thảo lư” – biểu tượng cho lòng cầu hiền của Lưu Bị – đã không bao giờ đi vào lịch sử.
Từ Thứ là mưu sĩ được đánh giá rất cao thời Tam Quốc.
Trong Tam Quốc Diễn Nghĩa, Từ Thứ được mô tả như một bậc chính nhân quân tử, mưu lược xuất chúng, từng hiến kế cho Lưu Bị đánh bại Tào Nhân, chiếm Phàn Thành. Nhưng bi kịch xảy ra khi Tào Tháo dùng mưu bắt mẹ ông – bà Từ Trắc. Dù bà nhất quyết không chịu viết thư dụ con, Tào Tháo lại giả mạo nét chữ bà để gài bẫy. Từ Thứ tưởng là thư thật, buộc lòng rời Lưu Bị về với Tào Tháo. Khi từ biệt, ông mới xưng tên thật và tiến cử Gia Cát Lượng, rồi thề suốt đời không hiến kế cho Tào. Sau này, khi chứng kiến Gia Cát Lượng Bắc phạt, nghe tin ông và Thạch Thao bị Tào Ngụy xem thường, Gia Cát Lượng than rằng: “Ngụy quốc nhiều hiền sĩ, sao hai người ấy lại bị lãng quên?”
Từ Thứ làm quan ở Ngụy nhưng không có đóng góp gì đáng kể, không vì bất tài, mà vì lòng trung của ông với Lưu Bị khiến ông không còn muốn dốc sức cho ai khác. Ông sống lặng lẽ, qua đời trong những năm Thái Hòa, để lại tiếng thơm về nghĩa khí. Chính sử ghi nhận ông là người chính trực, còn dân gian thì thương cảm cho số phận “người tài mà không gặp thời”.
Giả sử Từ Thứ khi ấy không về với Tào Tháo, mà cự tuyệt, ở lại tiếp tục giúp Lưu Bị – thì lịch sử Tam Quốc có lẽ đã đi theo một hướng khác hoàn toàn. Trước hết, nếu Từ Thứ vẫn làm quân sư cho Lưu Bị, thì rất có thể Lưu Bị sẽ không cần phải tìm đến Gia Cát Lượng. Bởi khi đó, Từ Thứ là mưu sĩ trung tâm, được Lưu Bị tin cậy và nể trọng. Ông có tài thao lược, hiểu thời cuộc, biết tiến thoái, đủ để giúp Lưu Bị củng cố thế lực ở Kinh Châu mà chưa cần một “Ngọa Long tiên sinh” khác.
Từ Thứ không có tầm nhìn chiến lược xa như Gia Cát Lượng, nhưng ông thực tế hơn, thiên về phòng thủ và ổn định. Dưới sự chỉ dẫn của ông, Lưu Bị có thể duy trì vùng ảnh hưởng ở Kinh Châu, kết giao với Lưu Biểu hoặc sau này là Tôn Quyền, chờ thời cơ phục hưng. Tuy nhiên, ông khó có thể vạch ra kế sách quy mô như “Long Trung đối sách” – tức kế hoạch chia ba thiên hạ, dựng căn cứ ở Ích Châu, rồi từ đó tiến đánh Trung Nguyên.
Nói cách khác, nếu Từ Thứ ở lại, Lưu Bị sẽ không có Gia Cát Lượng – nhưng cũng sẽ không có Thục Hán.Cục diện thiên hạ khi đó có thể chỉ còn là song phân giữa Ngụy và Ngô, trong đó Lưu Bị là một thế lực nhỏ yếu, không đủ sức lập quốc. Gia Cát Lượng không xuất sơn, chỉ làm ẩn sĩ ở Long Trung, thì thiên hạ thiếu mất một nhà chiến lược đại tài, người đã biến giấc mộng “phân thiên hạ làm ba” thành hiện thực.
Dù vậy, giả sử Từ Thứ ở lại, Lưu Bị vẫn có thể dựng nên một vùng thế lực riêng, nhưng sẽ mang màu sắc phòng thủ hơn là chinh phục. Với tài mưu lược của Từ Thứ, ông có thể khuyên Lưu Bị nắm chắc lòng dân, phát triển quân lực ở Kinh Châu hoặc Giao Châu, dần dần mở rộng mà không gây xung đột sớm với Tào Tháo. Lưu Bị có thể giữ được sinh lực, tránh bi kịch như ở Trường Bản, nhưng sẽ thiếu người như Gia Cát Lượng – người vừa giỏi trị quốc vừa giỏi dụng binh, vừa cứng rắn lại vừa mềm dẻo trong bang giao.
Một điểm khác biệt nữa là về ngoại giao. Từ Thứ là người ngay thẳng, trung thực, ít khéo léo trong giao thiệp. Nếu ông là quân sư chính, rất có thể liên minh Tôn – Lưu ở Xích Bích sẽ không xảy ra, vì Từ Thứ không có khả năng ngoại giao uyển chuyển như Gia Cát Lượng. Khi ấy, Lưu Bị có thể bị Tào Tháo tiêu diệt trước khi có cơ hội xưng vương ở Ích Châu.
Gia Cát Lượng là “người thay thế nhưng cũng là người vượt qua”. Từ Thứ giúp Lưu Bị đứng vững giữa loạn thế, nhưng chỉ có Gia Cát Lượng mới đưa ông từ chỗ “kẻ nương nhờ” thành “minh chủ một phương”. Nếu ví lịch sử như một bàn cờ, thì Từ Thứ là người sắp lại những quân cờ đầu tiên, còn Gia Cát Lượng là người đánh ra những nước quyết định.
Nhìn từ góc độ nhân nghĩa, Từ Thứ là hiện thân của chữ “hiếu” – ông chọn mẹ mà từ bỏ công danh; còn Gia Cát Lượng là biểu tượng của chữ “trung” – tận trung với Lưu Bị và nhà Thục đến hơi thở cuối cùng. Một người dừng bước vì đạo hiếu, một người gánh vác vì trung nghĩa – cả hai cùng khắc họa vẻ đẹp lý tưởng của nho sĩ thời loạn.
Nếu không có Từ Thứ, Lưu Bị sẽ không bao giờ gặp Gia Cát Lượng. Nhưng nếu Từ Thứ không rời đi, Lưu Bị có thể sẽ mãi chỉ là một chư hầu lang bạt, không có cơ hội chia ba thiên hạ. Chính vì vậy, sự ra đi của Từ Thứ là khởi đầu cho vận mệnh của Thục Hán – một bi kịch cần thiết để lịch sử có thể mở ra một huyền thoại khác. Trong cái rủi của Từ Thứ, là cái may của Lưu Bị, và cũng là “thiên ý” dành cho Khổng Minh – người đã bước ra từ lều tranh để làm rạng danh cả một thời đại.
Vietbf @ Sưu tầm
