Làn sóng “chảy ngược” đang tăng tốc
Một danh sách ngày càng dài các nhà khoa học tài năng rời phòng thí nghiệm ở Mỹ để sang Trung Quốc làm việc toàn thời gian đang thu hút sự chú ý. Ít nhất 85 nhà khoa học đang làm việc tại Mỹ đã chuyển sang các cơ sở nghiên cứu ở Trung Quốc kể từ đầu năm ngoái, hơn một nửa trong số này diễn ra trong năm 2025. Họ trải rộng nhiều lĩnh vực: vật lý hạt nhân, toán học, sinh học thần kinh, kỹ thuật cơ khí, công nghệ bán dẫn và đặc biệt là trí tuệ nhân tạo, lượng tử, công nghệ sinh học và khí tài thông minh.
Bối cảnh tại Mỹ: siết ngân sách, visa đắt đỏ, giám sát gia tăng
Các động thái cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu liên bang do chính quyền Tổng thống Donald Trump đề xuất, cùng với kiểm soát chặt hơn đối với sinh viên và nhà nghiên cứu quốc tế, phí visa H-1B tăng cao, và áp lực lên đại học thông qua điều kiện tài trợ… đã tạo ra tâm lý bất ổn trong giới hàn lâm. Ngay cả khi Quốc hội có thể bác bỏ một số cắt giảm cực đoan, sự bất định kéo dài đã ảnh hưởng đến phòng thí nghiệm và quyết định nghề nghiệp của nhiều nhà khoa học, nhất là những người có liên hệ với Trung Quốc. Một số nghị sĩ còn kêu gọi khôi phục “China Initiative”, chương trình từng gây tranh cãi vì tạo cảm giác hoài nghi và thiên kiến với học giả gốc Hoa.
Trung Quốc “trải thảm đỏ”: lương, quỹ nghiên cứu, visa mới
Trong khi đó, các đại học và viện nghiên cứu Trung Quốc âm thầm (và cả công khai) tăng tốc chiêu mộ. Thông báo tuyển dụng của các trường như Vũ Hán nhấn mạnh đãi ngộ cao cho các ngành robot, AI, an ninh mạng; cam kết “match” tài trợ quốc gia lên tới khoảng 3 triệu NDT (hơn 400.000 USD). Kèm theo là phụ cấp nhà ở, thưởng hiệu suất, hỗ trợ gia đình, quyền tiếp cận quỹ ưu tiên. Ngoài khối học thuật, các chương trình như “Qiming” hướng thẳng vào khu vực công nghệ thương mại—đặc biệt là bán dẫn, AI và lượng tử. Chính quyền cũng mở rộng cửa bằng chính sách mới: đợt xét riêng cho nhân tài từ Mỹ–châu Âu, visa “K” cho nhân sự khoa học–công nghệ trẻ từ 1/10, và vòng bổ sung của Quỹ KHCN Quốc gia cho “tài năng trẻ xuất sắc” từ nước ngoài.
“Món quà từ Washington”: góc nhìn từ giới học thuật
Nhiều nhà khoa học và nhà tuyển dụng gọi những thay đổi ở Mỹ là “món quà” giúp Trung Quốc dễ tuyển hơn và tuyển người giỏi hơn. Giáo sư Xã hội học Yu Xie (Princeton) nhận định các trường Trung Quốc sẽ “nở rộ” các chương trình nghiên cứu–đào tạo mới, mạnh và chuyên sâu hơn. Tại Phúc Đán, nhà hóa sinh protein Lư Vũ Viện cho biết lượng hồ sơ từ hải ngoại tăng rõ rệt; các trường “làm hết sức” để tận dụng thời cơ. Những câu chuyện “trở về” cũng đa dạng: có người vì gia đình, có người tìm chương mới trong sự nghiệp, có người muốn đào tạo thế hệ mới ngay tại quê hương khoa học đang lên.
Năng lực khoa học của Trung Quốc: bứt tốc nhưng chưa “về đích”
Sau ba thập niên, bức tranh đã đổi khác: nền kinh tế lớn, ngân sách R&D khổng lồ, và loạt thành tựu—từ mẫu vật phía “xa” Mặt Trăng, năng lượng tái tạo, truyền thông lượng tử, đến tên lửa siêu vượt âm. Trên mặt trận AI, một start-up ít tên tuổi đã gây sốc Thung lũng Silicon khi tuyên bố chatbot có hiệu năng xấp xỉ các mô hình hàng đầu với chi phí thấp. Số bài báo của các nhà khoa học Trung Quốc trên nhiều tạp chí tự nhiên–sức khỏe chất lượng cao cũng đang vượt nhóm đồng nghiệp Mỹ; các đại học Trung Quốc tăng hạng mạnh trong top 50 thế giới. Tuy vậy, khoảng cách về “sức mạnh khoa học tổng hợp” với Mỹ vẫn còn, và tăng tốc R&D có thể chịu ảnh hưởng từ tăng trưởng kinh tế chậm lại cũng như môi trường quản trị.
Không chỉ “một chiều”: rào cản ngôn ngữ, môi trường sống, và lựa chọn gia đình
Dù làn sóng “chảy ngược” nổi bật, dữ liệu cho thấy phần lớn tiến sĩ khoa học–kỹ thuật gốc Hoa học tại Mỹ vẫn ở lại Mỹ vài năm sau tốt nghiệp. Với nhiều nhà khoa học không có nền tảng tiếng Trung, rào cản ngôn ngữ và thích nghi văn hóa là đáng kể. Môi trường xã hội–chính trị cũng là biến số khi họ cân nhắc nơi sinh sống, nuôi dạy con cái. Cũng có không ít người rời Mỹ nhưng chọn châu Âu hay các trung tâm nghiên cứu khác—không nhất thiết là Trung Quốc. Nhiều tên tuổi hàng đầu cảnh báo: nếu các đại học Mỹ “đi chệch nhịp tài trợ” và để mất những người giỏi nhất, hệ quả dài hạn sẽ rất nghiêm trọng.
Hệ lụy chiến lược: AI, lượng tử, bán dẫn và “cuộc đua thiết kế tương lai”
Khả năng thu hút và giữ chân nhân tài quyết định trực tiếp vị thế trong các ngành định hình thế kỷ 21: AI, máy tính lượng tử, bán dẫn, công nghệ sinh học và khí tài thông minh. Các chính sách “thiển cận” có thể làm đứt gãy hợp tác khoa học đôi bên cùng có lợi, khiến Mỹ tự gây tổn thương lớn hơn đối thủ. Ngược lại, nếu Washington duy trì nhịp đầu tư ổn định, minh bạch và cởi mở cho tài năng quốc tế, lợi thế tích lũy nhiều thập kỷ vẫn rất khó bị bắt kịp.
Kết luận: Ai giữ được người tài sẽ giữ được tương lai
Đằng sau các con số là những quyết định cá nhân—giữa phòng thí nghiệm, gia đình và tương lai học thuật. Nhưng ở tầm quốc gia, đây là bài kiểm tra về tầm nhìn: tài trợ có dự đoán được, chính sách visa hợp lý, và niềm tin học thuật không bị chính trị hóa. Làn sóng “chảy ngược” hiện tại là lời nhắc mạnh mẽ: trên bản đồ khoa học toàn cầu, bến đỗ nào tạo điều kiện cho nghiên cứu “bình an và đủ nguồn lực” sẽ là nơi vạch nét đậm cho tương lai.
