Một thỏa thuận thực tế phản ánh tình hình trên chiến trường, tránh cho Ukraine phải đưa ra những nhượng bộ pháp lý không thể chấp nhận, đồng thời để Nga có được “hình ảnh chiến thắng” mà họ cần liệu có phải là con đường phù hợp nhất để chấm dứt xung đột?
Thực tế phức tạp của xung đột Ukraine
Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố muốn chấm dứt xung đột Nga - Ukraine nhưng cách tiếp cận của ông lại không nhất quán, khi thì dừng, khi thì nối lại hỗ trợ quân sự và tình báo cho Kiev; vừa thúc giục Ukraine mở các chiến dịch phản công, vừa chấp nhận nhiều luận điểm của Điện Kremlin và kiên quyết yêu cầu Ukraine từ bỏ Crimea cũng như mục tiêu gia nhập NATO.
Một bức ảnh do Nhà Trắng công bố cho thấy Tổng thống Mỹ Donald Trump gặp gỡ các nhà lãnh đạo châu Âu sau cuộc điện đàm với Tổng thống Nga Vladimir Putin tại Phòng Bầu dục ở Washington hôm 18/8. Bên phải bức ảnh là bản đồ hiển thị các khu vực Ukraine đang bị Nga chiếm đóng.
Tại cuộc gặp ở Nhà Trắng vào tháng trước với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và các lãnh đạo châu Âu, tấm bản đồ được trưng bày đã cho thấy quy mô Nga kiểm soát các vùng lãnh thổ ở Ukraine. Tổng thống Trump từng lấp lửng khả năng Kiev cần nhượng cho Moscow một số vùng lãnh thổ song đồng thời cũng trấn an bằng đề xuất mơ hồ rằng Mỹ sẽ đóng vai trò trong cơ chế bảo đảm an ninh hậu xung đột.
Tương tự, ông Trump vừa khiển trách vừa ngợi khen Tổng thống Nga Vladimir Putin: ông chỉ trích Nga vì các cuộc tấn công nhưng lại bỏ qua yêu cầu ngừng bắn và nói nhiều về cơ hội làm ăn với Moscow, Trên Truth Social hồi tháng 4, ông Trump từng công khai gửi thông điệp: “Vladimir, DỪNG LẠI!” nhằm bày tỏ sự không hài lòng của ông với các cuộc tấn công của Nga, rồi sau đó áp thuế 50% đối với Ấn Độ, một phần vì nhập khẩu dầu từ Nga. Những động thái thất thường này khiến tình hình trở nên khó đoán và làm chậm tiến trình hướng tới mục tiêu cuối cùng. Ông Trump liên tục nâng rồi lại hạ kỳ vọng về bên phải nhượng bộ nhiều hơn, biến ngoại giao thành một canh bạc khó đoán, đồng thời gia tăng nguy cơ Washington rút lui.
Nghiên cứu về cách thức kết thúc xung đột cho thấy các bên cần một lộ trình rõ ràng hơn. Giao tranh làm lộ ra những thông tin vốn mập mờ về tương quan sức mạnh và ý chí của các bên. “Không gian thương lượng” chỉ bắt đầu mở ra khi nhận thức về những gì có thể đạt được trên chiến trường thay đổi. Như trường hợp xung đột Nga - Ukraine, con đường đi đến đích cuối cùng sẽ rất dài và quanh co, khi các bên vừa tìm cách giành lợi thế, vừa cố tránh kịch bản xấu hơn sau các trận giao tranh. Ngoại giao khi đó đóng vai trò ghi nhận hiện thực mới và nếu có thể là bổ sung cơ chế giám sát thực thi. Các bên thứ ba như Trung Quốc, châu Âu, Triều Tiên hay Mỹ chỉ giữ vai trò quan trọng ở mức độ họ có cung cấp hoặc rút đi hỗ trợ cụ thể, qua đó thay đổi cán cân chiến trường hay đảm bảo uy tín cho một thỏa thuận hòa bình.
Triển vọng Ukraine giành lại toàn bộ các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng ngày càng mờ nhạt; đồng thời, hy vọng của Moscow về việc buộc Ukraine phải đầu hàng với mức chi phí chấp nhận được trong thời gian ngắn cũng ngày càng mong manh. Các bước tiến của Nga diễn ra chậm và mang tính cục bộ với số lượng thương vong nhất định. Chiến lược tập kích các cơ sở hạ tầng của Ukraine cũng cho thấy hiệu quả hạn chế trong việc buộc đối phương đầu hàng. Trong khi đó, người dân Nga đang cảm nhận rõ hơn tác động tiêu cực của cuộc xung đột, đặc biệt là tình trạng thiếu hụt nhiên liệu do các đợt tấn công của Ukraine nhằm vào hệ thống nhà máy lọc dầu gần đây.
Kỳ vọng về một thỏa thuận lãnh thổ vì thế đang tập trung vào đường kiểm soát hiện tại, ngoại trừ việc Điện Kremlin vẫn đòi hỏi thêm những vùng đất mà họ đã tuyên bố sáp nhập nhưng chưa thể kiểm soát hoàn toàn. Tổng thống Putin từng nêu rõ các điều kiện lãnh thổ này trong một đề xuất hòa bình vào tháng 6/2024. Khi đó, Kiev đã bác bỏ chúng và vẫn hy vọng rằng viện trợ quân sự từ phương Tây cũng như các biện pháp trừng phạt mạnh tay sẽ xoay chuyển cục diện. Tuy nhiên, trong thời điểm hiện tại, chiến thắng không còn ở trong tầm tay của cả hai phía và cuộc giao tranh đã biến thành một cuộc xung đột tiêu hao.
Kịch bản thực tế chấm dứt xung đột
Theo nhà quan sát Cynthia Roberts, Giáo sư chính trị tại Cao đẳng Hunter, đồng thời là Giáo sư thỉnh giảng thuộc Đại học Columbia, trước tình thế bế tắc trên chiến trường, chính sách không nên bị dẫn dắt bởi chủ nghĩa tuyệt đối mà phải dựa trên chủ nghĩa hiện thực. Ông cũng đề xuất 3 chính sách có thể trở thành kịch bản khả thi chấm dứt xung đột ở Ukraine.
Giải pháp đầu tiên là giữ nguyên ranh giới chiến trường hiện tại nhưng không chính thức công nhận việc Nga sáp nhập. Ukraine có thể điều chỉnh lại bản đồ hành chính nội bộ, sáp nhập phần lãnh thổ còn kiểm soát ở Donetsk, Zaporizhzhia hay Kherson vào các tỉnh lân cận chưa bị chiếm đóng. Cách làm này giúp Kiev tránh phải nhượng bộ lãnh thổ, đồng thời cho phép Moscow vẫn có thể tuyên bố thắng lợi rằng đã kiểm soát được các tỉnh mà họ muốn.
Giải pháp thứ hai là lấy chính năng lực tự vệ của Ukraine làm nền tảng bảo đảm an ninh, thay vì chỉ dựa vào cam kết từ Mỹ hay châu Âu. Theo đó, chuyên gia Cynthia Roberts đề xuất, Ukraine cần xây dựng sức mạnh quân sự đủ lớn để khiến Nga phải cân nhắc trước khi tấn công lại, giống như mô hình Phần Lan: mạnh về quân sự, độc lập về chủ quyền, không khiêu khích nhưng luôn sẵn sàng phòng thủ. Phương Tây có thể hỗ trợ Kiev thông qua đào tạo, cung cấp vũ khí, hệ thống phòng không và chia sẻ tình báo nhưng không cần đưa ra những cam kết có nguy cơ khó thực hiện.
Giải pháp thứ ba là thúc đẩy nhanh tiến trình Ukraine gia nhập Liên minh châu Âu, trong khi tạm gác lại vấn đề NATO. Nhà quan sát Cynthia Roberts nhận định, EU không chỉ mang lại cơ hội phục hồi kinh tế, cải cách chính trị mà còn giúp Ukraine gắn kết với nền công nghiệp quốc phòng và nguồn lực nhân lực châu Âu. Khi Ukraine hội nhập sâu hơn vào châu Âu, gánh nặng an ninh sẽ được chia sẻ nhiều hơn cho khối này, trong lúc Mỹ vẫn giữ vai trò hỗ trợ quan trọng.
Chuyên gia này đánh giá, kế hoạch ba điểm trên có thể khả thi, đặc biệt là với ông Trump. Nếu biết tận dụng, những mâu thuẫn trong quan điểm của ông sẽ trở thành lợi thế đàm phán. Những lựa chọn thay thế đều khó chấp nhận đối với tất cả các bên. Theo nhà phân tích Cynthia Roberts, một thỏa thuận thực tế phản ánh tình hình trên chiến trường, tránh cho ông Zelensky và người dân Ukraine phải đưa ra những nhượng bộ pháp lý không thể chấp nhận, đồng thời để Moscow có được “hình ảnh chiến thắng” mà họ cần, chính là con đường phù hợp nhất để chấm dứt xung đột.
VietBF@ sưu tập
