Không có một ai trong chúng ta đã không từng trải qua chuyện học đánh vần, học cách viết, học chính tả từ thuở lớp năm hồi xưa, lớp một bây giờ. Nhưng ít có ai chịu dừng lại để hỏi: tại sao chúng ta phải viết
"nghỉ" với dấu hỏi chứ không nên viết là
"nghĩ" với dấu ngã? Tại sao viết là
"gi" chứ không viết là
"z"? Và tại sao món ăn quen thuộc của miền Nam lại có người viết là
"hủ tiếu" còn người khác lại bảo phải viết là
"hủ tíu"?
Chính tả là cách quy định viết lại âm thanh của tiếng nói bằng ký hiệu (tức là qua chữ viết). Chúng ta có thể gọi
chính tả là
"spelling" theo tiếng Anh. Nó là bước trung gian giữa âm thanh sống động của lời nói và biểu hiện thị giác cố định của chữ viết. Nếu âm thanh chỉ là nhất thời thì chữ viết là vĩnh cửu. Người ta khi nói ra một câu rồi sẽ quên, nhưng viết ra rồi thì câu đó có thể tồn tại cả hàng trăm năm, như lời các danh sĩ Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương hay Tản Đà để lại cho mai sau.
Khi một ngôn ngữ được tiêu chuẩn hóa, người ta sẽ thiết lập ra bộ quy tắc về
chính tả, gọi theo tiếng Anh là
"orthography". Đó là lúc mà chữ viết không còn là sự bắt chước tiếng nói một cách tùy tiện nữa, mà phải theo đúng luật lệ.
Bạn gọi tô này là "hủ tiếu" hay "hủ tíu"? (Ảnh minh họa: Pixabay)
Muốn viết cho đúng, học trò phải ghi nhớ quy tắc, không được tùy tiện viết theo giọng nói của mình.
Ở Việt Nam, chữ Quốc ngữ là sản phẩm của các giáo sĩ Bồ Đào Nha và Pháp từ thế kỷ 17. Tuy là chữ La-tinh, nhưng nó ghi lại âm Việt theo cảm nhận của người châu Âu. Năm 1651, giáo sĩ
Alexandre de Rhodes đã cho in ra cuốn từ điển
Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum, đặt nền móng cho chính tả tiếng Việt. Từ đó cho đến nay, qua nhiều lần được chỉnh sửa và cải tiến, chữ Quốc ngữ được coi là khá ổn định cho đến tháng 4/1975.
Tuy nhiên, việc tiêu chuẩn hóa của chữ viết không đồng nghĩa với sự đồng nhất trong cách phát âm. Cùng một chữ viết, nhưng người Bắc, Trung, Nam có thể đọc ra khác nhau. Thí dụ: chữ
"r", người Bắc phát âm thật rõ ràng, người Nam nói gần như là chữ
"g". Chữ
"tr"và
"ch", người Bắc phân biệt khá rạch ròi, người Nam thì chữ
"chơi" và
"trơi" đôi khi lại phát âm giống như nhau.
Nhưng dù có phát âm như thế nào, chữ viết vẫn giữ nguyên.
Người Anh đọc
"schedule" là
/ˈʃed.juːl/, người Mỹ đọc là
/ˈskedʒ.uːl/, người Úc thì pha trộn cả hai cách phát âm, nhưng tất cả đều viết ra giống nhau. Vì sao? Vì chính tả là tiêu chuẩn độc lập với giọng nói tùy theo vùng miền. Nó giúp cho con người từ nhiều nơi hiểu nhau qua mặt chữ, dù nói ra không giống nhau.
Ở Pháp,
Viện Hàn Lâm Pháp (Académie Française) từ thế kỷ XVII đã đóng vai trò lớn trong việc tiêu chuẩn hóa ngôn ngữ, đặc biệt là chính tả và ngữ pháp.
Ở Anh, tuy không có cơ quan chính thức như vậy, nhưng các từ điển như
Oxford Dictionary được xem là chuẩn mực. Và nếu ai viết sai theo tiêu chuẩn đó, dù là nhà văn hay chính khách, đều bị xem là thiếu căn bản về học chữ.
"Hủ tiếu" hay "hủ tíu", chuyện tưởng nhỏ mà không nhỏ.
Hủ tiếu là món ăn đặc sản ở miền Nam, bắt nguồn từ món
"hẹ tiều" của người Tiều Châu (Triều Châu) di cư sang Việt Nam. Tên món ăn, theo cách gọi Hoa-Việt, thường ghi là
"hủ tiếu". Nhưng hiện nay, một số người lại viết là
"hủ tíu" viện dẫn rằng,
"mình đâu có phát âm là 'tiếu' đâu, mà là 'tíu'!"
Vậy ai mới nói đúng đây?
Trước hết,
"hủ tiếu" là cách ghi theo chữ Hán-Việt:
"hủ" có nghĩa là
" mì hay bún", còn
"tiếu" là
"sợi nhỏ". Đây là cách viết đã ổn định, từng được các tiệm ăn ghi trên bảng hiệu từ thập niên 1950. Trong
Google Images nếu tìm kiếm hình ảnh
"tiệm hủ tiếu" trước 1975 sẽ thấy hầu hết bảng hiệu đều viết là
"hủ tiếu", chứ không phải
"hủ tíu".
Tuy người miền Nam đọc là
"tíu" nhưng lại viết ra là
"tiếu" là đúng theo chính tả. Vì sao? Vì chữ viết phải theo tiêu chuẩn có sẳn, không tùy tiện cho biến đổi theo giọng nói của địa phương. Nếu ai cũng viết theo phát âm theo vùng mình thì người Bắc sẽ viết
"hủ tiếu", ở miền Trung sẽ viết là
"hủ tếu", còn trong Nam lại viết là
"hủ tíu", vậy thì làm sao có sự thống nhất trong chữ viết dây?
Đó cũng là lý do vì sao mà chúng ta vẫn viết
"nghỉ hè" chứ không thể viết là
"ngĩ hè" được, dù có nhiều người sẽ phát âm ra như vậy. Chúng ta viết chữ
"rừng rậm" chứ không thể viết là
"gừng gậm", cho dù ở miền Nam hay miền Tây ai cũng đọc theo kiểu đó. Chính tả là khuôn vàng thước ngọc, không thể tùy tiện để uốn nắn theo cảm tính.
Một xã hội có học thức là xã hội biết tôn trọng ngôn ngữ của mình, trong đó chữ viết là biểu hiện trình độ hiểu biết cao nhất. Chữ viết là nơi lưu giữ nền văn hóa, truyền thống và lịch sử của dân tộc. Thay đổi chữ viết tùy tiện theo cách phát âm chỉ khiến cho xã hội trở nên hỗn loạn, học trò không biết phải tin ai, tra từ điển không tìm ra, làm bài bị trừ điểm.
Tôi từng thấy bảng hiệu có ghi:
"Tiệm bán phở bồ", tức là
"phở bò" do viết sai chính tả. Hay
"càfê sữa đá" mà viết là
"cà phê sữa đã" (!) Những lỗi này tưởng là nhỏ đó, nếu không uốn nắn, sẽ làm mai một nền văn hóa chữ nghĩa, vốn là nền tảng của dân tộc Việt mình.
***
Chữ viết không chỉ là phương tiện truyền đạt, mà còn là kho lưu trữ văn hóa. Chính tả là cách gìn giữ sự thống nhất của quốc gia, bất chấp vùng miền khác biệt. Viết ra chữ
"hủ tiếu" không có nghĩa chối bỏ giọng nói miền Nam, mà là tôn trọng theo một nguyên tắc chung, như người Mỹ vẫn viết chữ
"colour" khi viết bài cho tạp chí Anh.
Khi chúng ta viết đúng chính tả, là đang góp phần bảo vệ danh dự ngôn ngữ của mình. Và nếu cần thay đổi, hãy để cho giới học thuật, chuyên gia ngôn ngữ, và hội đồng ngôn ngữ quyết định. Còn mỗi người khi đã viết sai, rồi biện minh bằng cách phát âm của địa phương, thì cái sai ấy không chỉ là cá nhân mà là vết nứt trong lòng chữ nghĩa nước nhà.
