Thất bại nặng nề của Việt Nam trước Malaysia ở vòng Asian Cup 2027 đặt ra những câu hỏi về tính chính danh trong chính sách nhập tịch cầu thủ bóng đá.
Khái niệm "cầu thủ nhập tịch"
Việc sử dụng khái niệm "cầu thủ nhập tịch" để nói về các cầu thủ ở tuyển Philippines, Indonesia hay Malaysia có thể đúng về mặt pháp lý nhưng chưa hoàn toàn phản ánh chính xác bản chất. Khác biệt nằm ở nguồn gốc và con đường trở thành công dân của các cầu thủ này.
Thuật ngữ này bắt đầu được nhắc đến nhiều ở Đông Nam Á từ năm 2010 liên quan đến tuyển Philippines. Một trong những điểm đặc trưng của ĐTQG nước này là việc sử dụng những cầu thủ Philippines sinh ra và lớn lên ở nước ngoài. Trong đội hình tham dự AFF Cup năm 2018, họ có đến 19 trong tổng số 23 cầu thủ sinh ra ở nước ngoài.
Thủ môn Neil Etheridge là cầu thủ thuộc diện được nhập tịch, nhưng có gốc gác Philippines sinh ra và lớn lên ở nước ngoài.
Với lịch sử trải qua sự chiếm đóng của nhiều quốc gia, cùng một cộng đồng kiều bào lớn, pháp luật về quốc tịch Philippines chủ yếu dựa trên nguyên tắc huyết thống của cha mẹ (thuật ngữ "jus sanguinis") để xác định quốc tịch cho cá nhân. Về cơ bản, chỉ cần bố hoặc mẹ là công dân Philippines, cá nhân đó sẽ được mang quốc tịch nước này mà không cần biết có sinh ra bên ngoài lãnh thổ đất nước hay không.
Ngoài ra, dựa trên hiến pháp của Philippines, công dân được phép mang hai quốc tịch. Đây là một lợi thế cho LĐBĐ Philippines (PFF) trong việc kêu gọi những cầu thủ có dòng máu Philippines trên khắp thế giới trở về cống hiến.
Vậy nên, nếu dùng thuật ngữ "nhập tịch" để nói về các cầu thủ Philippines là không hoàn toàn chính xác. Họ đơn giản là những "cầu thủ gốc Philippines sinh ra ở nước ngoài" hoặc "cầu thủ Phi kiều".
Những năm gần đây, đến lượt bóng đá Indonesia và Malaysia đi xu hướng nhập tịch cầu thủ một cách mạnh mẽ. Khác Philippines, luật pháp Indonesia và Malaysia không cho phép công dân sở hữu đồng thời hai quốc tịch. Sự khác biệt căn bản này dẫn tới việc dùng khái niệm "cầu thủ nhập tịch" là đúng về mặt pháp lý, bởi để khoác áo tuyển Indonesia và Malaysia, những cầu thủ đó trước tiên phải từ bỏ quốc tịch cũ.
Tuy nhiên, nếu nhìn vào thành phần và chiến lược của Indonesia lẫn Malaysia hiện tại, bản chất vẫn là tìm cách "hồi hương" cầu thủ.
LĐBĐ Indonesia (PSSI), nhất là dưới thời Chủ tịch Erick Thohir, tập trung vào việc tìm kiếm rồi nhập tịch cho các cầu thủ có gốc gác Indonesia, đặc biệt là từ cộng đồng người nước này di cư ở Hà Lan. Nhờ chính sách thông thoáng của chính phủ, các cầu thủ này có thể hoàn tất thủ tục trong thời gian ngắn. Gần như toàn bộ cầu thủ nhập tịch gần đây của Indonesia đều có quan hệ huyết thống với xứ vạn đảo. Việc đội hình xuất phát có đến 90% là những cầu thủ này đã trở nên phổ biến.
Trong quá khứ, cụ thể là trước thời HLV Shin Tae-yong dẫn dắt Indonesia, cách làm của họ có chút khác biệt. Rất nhiều cầu thủ được nhập tịch không mang trong mình dòng máu Indonesia, có thể kể đến như Cristian Gonzales (Uruguay), Greg Nwokolo (Nigeria), Victor Igbonefo (Nigeria), Beto Goncalves (Brazil) hay Esteban Vizcarra (Argentina)...
Những trường hợp này chỉ đủ điều kiện nhập tịch thông qua con đường cư trú, tức sinh sống và thi đấu ở Indonesia trong một thời gian thường là 5 năm. Quá khứ ấy cũng mang đến một bài học cho nền bóng đá đất nước này, bởi rất nhiều cầu thủ nhập tịch đã lớn tuổi và mức độ cống hiến không thể so sánh được với chính sách mới hiện tại – những cầu thủ trẻ có gốc gác Indonesia thực sự.
Bóng đá Malaysia cũng tương tự. Bắt đầu từ năm 2018, họ cho phép các cầu thủ nước ngoài không có gốc gác Malaysia được nhập tịch sau khi sống và thi đấu tại đây đủ 5 năm liên tục. Những ví dụ điển hình là Mohamadou Sumareh (Gambia), Paulo Josue và Endrick (Brazil).
Nhưng gần đây, dưới sự hậu thuẫn của Tunku Ismail – Nhiếp chính vương Johor, đồng thời là Chủ tịch CLB mạnh nhất nước Johor Darul Tazim, Malaysia đẩy mạnh việc tìm kiếm và nhập tịch cho các cầu thủ có "di sản Malaysia". Đó là lý do trong các phát biểu của các quan chức bóng đá Malaysia, cụm từ "heritage" (di sản) thường được nhấn mạnh để tránh hiểu lầm, dù vẫn còn đó những ngờ vực xoay quanh một vài trường hợp cầu thủ được nhập tịch.
Các quốc gia nhập tịch thế nào?
Nhìn vào Indonesia và Philippines, có thể thấy điểm chung là họ đều bắt đầu từ con đường ngắn nhất để gặt hái thành tích: nhập tịch cả những cầu thủ vốn không có gốc gác, rồi sau đó mới dần dà thay đổi chính sách, tìm kiếm những cầu thủ có "di sản" phục vụ ĐTQG.
Mở rộng phạm vi sang các nền bóng đá lớn và phát triển hơn nữa ở châu Á, chẳng hạn như Nhật Bản, sẽ thấy họ cũng không "kháng cự" trước vấn đề nhập tịch cầu thủ. Thậm chí, đây còn là một trong những quốc gia tiên phong ở châu Á trong việc mở cửa cho các cầu thủ nhập tịch.
Ngay từ thập niên 1970, Nhật Bản đã có trường hợp cầu thủ nhập tịch đầu tiên, là Daishiro Yoshimura (mang tên Nelson Yoshimura trước khi nhập tịch). Yoshimura vốn dĩ mang trong mình dòng máu Nhật, nhưng sinh ra và lớn lên ở Brazil. Đến 20 tuổi, ông sang Nhật chơi bóng và được mang quốc tịch nước này, từng khoác áo đội tuyển thi đấu ở Asian Games 1974 cũng như vòng loại World Cup 1974.
Xu hướng này tiếp tục được bóng đá Nhật Bản duy trì nhưng không ồ ạt, đến cuối thế kỷ 20 với trường hợp của Wagner Lopes từng thi đấu ở World Cup 1998, hay đến thế kỷ 21 với Alessandro Santos từng góp mặt trong thành phần dự World Cup 2002.
Dễ nhận ra, con đường nhập tịch cầu thủ ở Nhật Bản cũng theo hai hướng là "huyết thống" và "phi huyết thống". Với những trường hợp là cầu thủ nước ngoài hoàn toàn, họ rất chú trọng đến việc đồng hóa văn hóa và ưu tiên nhập tịch những cầu thủ trẻ.
Chính sách nhập tịch bóng đá của Nhật Bản không chỉ chú trọng năng lực chuyên môn mà ưu tiên hàng đầu là khả năng thích nghi với văn hóa bản địa, nhờ vậy các cầu thủ nhập tịch không chỉ là "lính đánh thuê" mà thực sự hòa nhập vào xã hội Nhật. Những cầu thủ như Ramos Rui, Wager Lopes là người nước ngoài hoàn toàn, nhưng sau thời gian gắn bó lâu dài với bóng đá Nhật trước khi được nhập tịch, họ đều tự nhận mình là người Nhật.
Trong khi đó, trường hợp của Alessandro Santos minh chứng cho mô hình nhập tịch cầu thủ trẻ và khẳng định sức mạnh nội tại của bóng đá Nhật Bản là bóng đá học đường. Alessandro sang Nhật du học từ 16 tuổi, sau đó nhập quốc tịch, trưởng thành trong hệ thống bóng đá học đường, nhanh chóng hòa nhập, yêu thích ẩm thực Nhật và lập gia đình tại đây. Mô hình này giúp cầu thủ nhập tịch có văn hóa, tư duy và lối sống tương đồng với cầu thủ bản địa, giống như chia sẻ từ nhà báo Kao Barley Jaroencher: "Giáo dục văn hóa cần được lồng ghép vào quá trình đào tạo của các cầu thủ trẻ."
Để rồi giờ đây, khi nhắc đến bóng đá Nhật Bản của thế hệ cầu thủ trẻ và mới, khái niệm những cầu thủ "haafu" (có cha hoặc mẹ hoặc cả hai là người nước ngoài) được đề cập như một nét độc đáo, tích cực. Tất cả, bất kể màu da thế nào, đều được thấm đẫm tư tưởng, văn hóa Nhật khi trưởng thành từ bóng đá học đường.
Tuy nhiên, nền bóng đá hùng mạnh nhất của Đông Nam Á là Thái Lan lại tiếp cận theo một góc độ khác. Theo nhà báo Kao Barley Jaroencher, hiện làm việc cho ThairathTV và trước đây là báo thể thao hàng đầu Siamsport, việc nhập tịch cầu thủ có gốc gác hỗn hợp (mang trong mình một nửa Thái Lan) dễ dàng được chấp nhận, nhưng người hâm mộ chưa sẵn sàng đón nhận các cầu thủ nước ngoài hoàn toàn.
"Cá nhân tôi cho rằng bất kỳ ai tự hào khi là người Thái và sẵn sàng cống hiến cho đất nước, đại diện cho ĐTQG, đều có thể chọn con đường này. Việc nhập tịch thậm chí có thể là đường tắt để đạt được thành công nhanh chóng, như trường hợp của Indonesia. Tuy nhiên, song song với đó, cần có những nỗ lực xây dựng nền tảng bóng đá vững chắc cho quốc gia để tạo ra một đội tuyển bền vững", anh nói với VnExpress.
Con đường nào cho Việt Nam?
Vẫn còn dè chừng, nhưng nhập tịch cầu thủ là xu hướng khó tránh khỏi đối với bóng đá Việt Nam. Diễn biến những năm gần đây, với trường hợp xưa kia của Phan Văn Santos, Đinh Hoàng La, Đinh Hoàng Max... hay gần nhất là Nguyễn Xuân Son, cũng cho thấy Nhà nước dần cởi mở với việc nhập tịch cầu thủ. Vấn đề là phải làm thế nào để có một nền móng vững chắc và phương pháp đúng đắn.
Nhập tịch cầu thủ nước ngoài hoàn toàn để xác định mục tiêu trong ngắn hạn thì trước tiên vẫn phải đáp ứng những quy định về thời gian cư trú là 5 năm, theo luật của FIFA. Bên cạnh đó là nguồn lực tài chính dồi dào để thu hút những tài năng thực sự, và quan trọng không kém là yếu tố hòa nhập văn hóa, mà trước tiên là ngôn ngữ.
"Việc nhập tịch chắc chắn sẽ có tác động, bởi mỗi quốc gia đều có văn hóa và truyền thống riêng biệt", Jaroencher phân tích. "Tuy nhiên, đây là điều có thể được truyền đạt cho các cầu thủ nhập tịch, giúp họ dần tiếp thu và học hỏi văn hóa của quốc gia mà họ đại diện. Nếu họ mong muốn đại diện cho đất nước các bạn, đây là những điều họ nên sẵn sàng học hỏi và thể hiện".
So với Indonesia hay Malaysia, nguồn cầu thủ mang trong mình hai dòng máu đạt chất lượng chuyên môn cao của Việt Nam không nhiều. Từng có những cơn sốt về các cầu thủ lai chơi bóng ở nước ngoài nhưng thực tế hầu hết không đáp ứng được chuyên môn khi về nước, ngoài trừ một số ít như Đặng Văn Lâm, Nguyễn Filip hay mới nhất là Cao Quang Vinh. Vì vậy, việc tuyển chọn những cầu thủ lai cũng cần gắn liền với một quy trình kỹ lưỡng, hoàn bị.
Và cuối cùng, căn cơ vẫn phải là một nền bóng đá cấp cơ sở vững vàng. Bấy giờ, nhập tịch cầu thủ mới là giải pháp "win-win" về lâu dài. Bằng không, đấy sẽ chỉ để thỏa mãn cơn khát tạm thời.
"Các quốc gia như Việt Nam cần có chính sách phát triển bóng đá nhiều cấp, chẳng hạn như hệ thống đào tạo trẻ, vốn sẽ là tương lai của quốc gia", Jaroencher gợi mở. "Điều này có thể bao gồm việc thành lập nhiều giải đấu trẻ và hỗ trợ các học viện bóng đá không chỉ dành riêng cho cầu thủ bản địa, mà còn mở cửa cho người nước ngoài. Đồng thời, giáo dục văn hóa cần được lồng ghép vào quá trình đào tạo của các cầu thủ trẻ. Những tài năng này sẽ là những người thể hiện sự cân bằng giữa hai yếu tố, đảm bảo sự phát triển bóng đá bền vững tại các quốc gia Đông Nam Á".
