Kể từ năm 2016, các chuyên gia chế y tế dự phòng đã thu thập các mẫu muỗi chung quanh căn cứ quân sự Hoa Kỳ ở Vịnh Guantanamo.
Mỗi tuần, một kỹ thuật viên sẽ đặt một cái bẫy muỗi và thường là nó được đặt ngay kế bên doanh trại nơi ngủ nghỉ của quân đội và dân thường.
Bẫy này thu hút muỗi bằng ánh sáng; và khi chúng lượn lờ gần đó, thì một cái quạt sẽ hút chúng vào. Đôi khi, số lượng bắt được lên đến gần 3.000 con côn trùng.
Sau khi được sàng lọc sơ bộ, các kỹ thuật viên sẽ bỏ chúng vào các ống khác nhau và gửi đến phòng thí nghiệm của quân đội Mỹ tại Fort Meade, tiểu bang Maryland, nơi các nhà nghiên cứu sẽ tiếp tục phân loại thủ công các mẫu vật này.
"Mọi người rất giỏi trong việc nhận biết các loài muỗi mà họ nhìn thấy hàng ngày, ví dụ như loại muỗi điển hình: muỗi vằn châu Á (Aedes albopictus) hoặc muỗi vằn (Aedes aegypti), với các mảng đen và trắng đặc trưng", Linton cho biết.
Sự xuất hiện của muỗi Aedes vittatus
[IMG]https://ichef.bbci.co.uk/news/800/cpsprodpb/15D8C/production/_121148498_ea73835d-ada7-43e7-8912-65960b356a92.jpg[/IMG}
Con muỗi Aedes vittatus được tìm thấy ở Cuba (hình) là loài từ trước đến nay chưa từng xuất hiện ở Tây Bán cầu
Các con muỗi mà không thể nhận diện được bằng mắt thường sẽ được gửi đi kiểm tra mã di truyền DNA. Đó là điều đã xảy ra vào tháng 6/2019.
"Nhìn qua kính hiển vi, tôi thấy có một con muỗi có chút khác thường. Thế nên tôi phóng to điểm khác thường đó," nhà côn trùng học Pagac kể.
"Nó có một hoa văn ở trước bụng và sau lưng, khác hẳn với bất cứ loài muỗi nào mà tôi đã từng thấy trước đây với những đốm trắng bắt mắt đó".
Khi Pagac và một đồng nghiệp tìm kiếm tên loài của con muỗi này, họ nhận ra nó là Aedes vittatus.
"Phát hiện này khiến chúng tôi trợn tròn mắt kinh ngạc. Đây không chỉ là một điều bất thường mà nó còn có thể mang lại những nhận định quan trọng liên quan đến sức khỏe con người," Pagac kể. Ngay lập tức, Pagac đã gọi điện cho Linton.
Loài muỗi Aedes vittatus có thể là vật trung gian gây lây nhiễm bệnh sốt xuất huyết, sốt vàng da, và sốt Chikungunya, và là loài chỉ mới xuất hiện ở Mỹ
Ngày hôm sau, hai người có mặt ở phòng thí nghiệm của Linton ở ngoại ô Washington D.C., và giám định con muỗi này dưới kính hiển vi.
Để xác định nguồn gốc chính xác của các mẫu vật này, họ so sánh các mã vạch mẫu DNA đặc trưng của các mẫu vật này với các quần thể
Aedes vittatus khác từ khắp nơi trên thế giới, từ Kenya, Ghana, tới Ấn Độ.
Kết quả phù hợp nhất là với nhóm muỗi Aedes vittatus từ Ấn Độ.
"Tôi biết rằng đây không phải là tin tốt lành gì", Linton nói.
"Tôi biết rằng nó là một loài muỗixâm lấn, chưa từng xuất hiện ở Mỹ bao giờ và đây là một vật chủ trung gian lây nhiễm rất khủng khiếp của các bệnh sốt xuất huyết, sốt Chikungunya, Zika, và sốt vàng da".
Sự phát hiện về loài muỗi này đã dấy lên một câu hỏi quan trọng:
liệu kẻ đột nhập vào Vịnh Guantanamo này có phải là thủ phạm gây ra các đợt bùng phát gần đây dịch Zika, sốt xuất huyết hoặc các bệnh truyền nhiễm từ muỗi khác ở vùng Caribbeean không?
Thế giới chuyển động
Để tìm kiếm lời giải đáp, Linton và nhóm nghiên cứu của bà trước tiên cần phải tìm ra cách mà con muỗi đó đã đến được Guantanamo.
Các hiện tượng tự nhiên như là các cơn bão lớn từng được biết đến là một cách phát tán muỗi từ một hòn đảo Caribbean sang hòn đảo bên cạnh. Nhưng con người, với xe tải, tàu bè và máy bay có thể vô tình vận chuyển những vật chủ trung gian lây nhiễm nhỏ bé như muỗi đi xa và nhanh hơn bất cứ một cơn bão nào.
Con người có thể vô tình vận chuyển những con muỗi mang bệnh đến khắp mọi nơi trên địa cầu
Linton và Pagac cũng biết là loài muỗi
Aedes vittatus được các nhà côn trùng học biết đến là
"một loài ưa sinh sản trong các công-ten-nơ vận chuyển hàng".
"Trứng muỗi có thể chịu được tình trạng khô hạn, chúng có thể bị di chuyển từ nơi này qua nơi khác, và ngay khi gặp nước, chúng sẽ trỗi dậy", Linton nói. "
Và trong môi trường nóng ẩm, chúng sẽ vẩn sống tốt".
Đặc tính này gợi cho nhớ Linton về một loài muỗi khác cũng lây lan khắp nơi với hình thức tương tự trong 40 năm qua:
Aedes albopictus, muỗi vằn châu Á.
Ở Đông Nam Á, chúng là vật thể trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết, sốt vàng da, và
sốt Chikungunya.
Sau đó, vào năm 1979, một số nang trứng của chúng đã vô tình được vận chuyển đến Albania trong một chuyến hàng vận chuyển những lốp xe cũ, là những thứ thường nằm khắp nơi ở các bãi phế liệu hoặc cảng và thường đọng nước, môi trường lý tưởng cho trứng muỗi nở ra.
"Từ thời điểm đó, loài muỗi này đã đi chu du thiên hạ và hiện diện gần như ở tất cả các quốc gia trên thế giới", Linton nói.
"Đột nhiên toàn bộ các châu lục đều bị đe doạ bởi một vật thể trung gian mới của các bệnh truyền nhiễm từ động vật hiện có", Linton nhận định thêm.
Châu Phi đã có
muỗi vằn (Aedes aegypti) cũng có thể truyền bệnh sốt xuất huyết, sốt vàng da,
sốt Chikungunya và
Zika.
"Thế là giờ đây có đến hai vật thể trung gian lây nhiễm mạnh mẽ ở cùng một nơi. Nguy cơ bùng nổ của một đợt dịch mới trở nên càng ngày càng cao".
Linton và các đồng nghiệp của bà tin rằng điều tương tự có thể đang xảy ra với loài muỗi
Aedes vittatus này. Xét cho cùng thì Cuba cũng chỉ là một hòn đảo và các công-ten-nơ vận chuyển là một cách thức hoàn hảo để vận chuyển không chỉ hàng hoá, mà vô tình mang theo cả trứng muỗi nữa.
Ngăn chặn muỗi vittatus
Ngay sau khi xác định được chủng loài muỗi, các nhân viên Bộ phận Y tế Dự phòng của Hải quân Hoa Kỳ tại Vịnh Guantanamo bắt đầu phun khử trùng hàng tuần cho hai khu dân cư gần nơi mẫu muỗi đầu tiên được tìm thấy.
Họ cũng bắt đầu thu thập thêm mẫu từ nhiều địa điểm khác, sử dụng các bẫy đặc biệt có dùng đá khô phát khí CO2 - một loại khí hấp dẫn muỗi đến cơ thể người để bắt nhiều muỗi hơn trong một lần bẫy.
Một thành viên đội giám sát đang chuẩn bị các bẫy muỗi tại Căn cứ Hải quân Hoa Kỳ ở Vịnh Guantanamo
Thế nhưng, muỗi vẫn tiếp tục xuất hiện. Tháng 12/2019, ấu trùng muỗi
Aedes vittatus được tìm thấy ở một bể nước cho chim tắm chỉ cách nơi giám định đầu tiên chưa đến 50 m.
Khi chúng được cho ấp nở bởi các nhà khoa học trong phòng thí nghiệm, tạo ra 10 muỗi đực và 7 mẫu muỗi cái.
Vào ngày 24/2/2020, một cá thể
muỗi vittatus cái bị bắt trong bẫy, và vào ngày 2/3 thì tóm được thêm 4 con đực nữa, tại địa điểm cách 1 km tính từ nơi mẫu muỗi ban đầu được tìm thấy.
Vào ngày 18/4, các nhà khoa học lo ngại rằng loài muỗi này thậm chí đã có thể sinh sôi nảy nở bên ngoài lãnh thổ Cuba khi mà hai mẫu muỗi khác được tìm thấy ở Cộng hòa Dominica, cách Cuba 260 km về phía Đông.
Đáng báo động hơn nhiều, những mẫu vật này không hề có chung thành phần phân tử với các mẫu từ Guantanamo. Thay vào đó có thể chúng đã đến theo con đường vận chuyển độc lập từ Đông Nam Á.
"Dường như là chính quá trình thương mại toàn cầu đã mang những con muỗi này đến vùng Caribbean" , Linton nhận định.
Bà và các đồng nghiệp đã tạo ra một
"bảng hệ thống" gồm những sơ đồ về loài muỗi
Aedes vittatus và chuyển nó đến cho các nhà côn trùng học tại vùng Caribbean để nhờ họ giúp đỡ trong việc xác định liệu loài muỗi này đã lây lan rộng khắp hay chưa.
"Loài muỗi này có thể đang ẩn náu tại các đảo khác", các nhà khoa học viết trong nghiên cứu của mình.
"Nếu nó xuất hiện ở Cộng hòa Dominica, chắc chắn nó phải có mặt ở Haiti", Linton nói.
"Chúng tôi đang giả định là nó đã xuất hiện ở Jamaica, Puerto Rico, và cũng có thể đã xuất hiện ở Florida rồi cũng nên, cũng như các tiểu bang Texas, Alabama, Louisiana, và Mississippi".
Một cái bẫy muỗi được đặt ở gốc cây là một phần trong chương trình giám sát ở Vịnh Guantanamo
Nếu các giới chức y tế cộng đồng và bộ tài nguyên môi trường các nước không hành động nhanh chóng thì chỉ là vấn đề thời gian để những con muỗi này lây lan khắp Bắc Mỹ.
Trường hợp này đòi hỏi các biện pháp như xóa bỏ môi trường sinh sản của muỗi bằng cách phun hoá chất hoặc vi khuẩn vào các nơi ao tù nước đọng, rút cạn các nguồn nước đọng hoặc lắp đặt các thiết bị như bẫy đèn thu hút và diệt muỗi.
"Việc diệt muỗi gặp khó khăn một phần là bởi vì chúng có thể thích nghi với môi trường sống và các vật dụng của con người", Linton nói.
"Chúng tôi đặt những bể nước cho chim tắm trong vườn nhà, chúng tôi có những bể bơi cho trẻ nhỏ, và đây là những nơi mà chúng tôi phát hiện ra bọn muỗi".
Mọi thứ càng trở nên tệ hơn khi mà
muỗi Aedes vittatus đốt người vào cả ban ngày. Điều đó có nghĩa là những biện pháp phòng bệnh mà hầu hết mọi người sẽ nghĩ đến như là đóng cửa, sử dụng màn chống muỗi vào ban đêm, hoặc mặc kín người vào lúc chạng vạng tối trời, đều trở nên vô ích.
Nhưng Pagac nói rằng, nếu chỉ phun chất hoá học thì cũng không thể giải quyết được cốt lõi vấn đề. Thay vào đó, người Mỹ nên tập quen dần với việc áp dụng các biện pháp phòng ngừa vào cuộc sống thường ngày, chẳng hạn như thường xuyên xả nước khỏi các bể bơi trẻ em, chậu cây và các món đồ chơi nhựa.
"Đó là cách mà chúng ta thực sự cần làm để xử lý muỗi", Pagac khẳng định.
Biến đổi khí hậu
Các hoạt động di chuyển quân của quân đội và vận chuyển hàng hóa có thể đã đưa
muỗi Aedes vittatus đến Tây Bán cầu.
Thế nhưng, tình trạng thay đổi khí hậu do con người làm cho diễn ra nhanh chóng hơn đang giúp cho loài muỗi này ,vốn ưa nóng ẩm, là thứ mà xảy ra ở ngày càng nhiều vùng, tiếp tục sinh sôi nảy nở.
Một con muỗi sẽ để trứng trong khoảng 36 giờ sau khi đốt vật chủ, và nếu vật chủ bị bệnh thì nó sẽ lây nhiễm virus. Nó sẽ đẻ khoảng 100-120 trứng, và trứng khi nở ra là đã mang sẵn bệnh.
Nhà côn trùng học Alexandra Spring kiểm tra các dải dây có trứng muỗi, một phần trong chương trình giám sát ở Vịnh Guantanamo
Thông thường có khoảng sáu thế hệ muỗi mới được sinh ra trong một năm. Nhưng điều đó đang thay đổi.
"Mùa đông cứ ấm áp dần lên, những mùa còn lại trong năm trở nên dài hơn - nghĩa là muỗi có cơ hội sản sinh ra đến 10 thế hệ mới thay vì chỉ 6", Linton nói.
"Điều đó có nghĩa là chúng sẽ có nhiều thời gian hơn để thu nạp thêm nhiều virus trước khi chết do mùa đông lạnh giá".
Tuy nhiên, con người chưa mất hết hy vọng. Những chương trình giám sát sinh học như ở Guantanamo có thể giúp chúng ta dự đoán, rồi tìm ra những nơi mà dịch bệnh sẽ lây lan.
"Nhưng trừ khi những chương trình phối hợp giám sát sinh học có chất lượng được tài trợ trên khắp thế giới, còn không thì vào thời điểm mà vật thể trung gian lây nhiễm mới được phát hiện, nó đã phát triển quá rộng khắp để có thể ngăn chặn", Linton nhận định.
Tập trung vào các cổng giao thông đi lại tấp nập có thể là một biện pháp.
Trong những năm gần đây, nước Anh đã chứng kiến những ca nhiễm được gọi là
"bệnh sốt rét sân bay", bệnh sốt rét lây lan từ một con muỗi có trên một chuyến bay.
Giờ đây, các sân bay trên khắp thế giới đều được lắp đặt các bẫy đèn.
"Ngày nay, số lượng bệnh nhân sốt rét đến các phòng khám và bệnh viện trên khắp Châu Âu nhiều gấp 8 lần so với hồi những năm 1970", Shah, tác giả cuốn The Fever, viết.
"Muỗi Aedes vittatus có thể là một trong số ít các ví dụ mà chúng ta đang đi trước dịch bệnh một bước", Pagac nói.
Những chuyên gia như Pagac nhận xét rằng, chỉ cần các chính phủ tài trợ cho các nghiên cứu trên khắp vùng Caribbean và Bắc Mỹ thì các nhà khoa học có thể theo dõi sự lây lan của loài muỗi này và dự đoán những nơi mà loài này sẽ xuất hiện tiếp. Chỉ khi đó thì các chính quyền địa phương và quốc gia mới có thể ban hành các chiến dịch sử dụng những biện pháp thông dụng như phun thuốc khử trùng, làm sạch ao tù nước đọng và khuyến khích người dân ở các khu vực có nguy cơ phơi nhiễm tự bảo vệ bản thân bằng cách mặc áo dài tay, quần dài và phun thuốc diệt côn trùng.
Trong một thế giới còn đang bị chao đảo vì đại dịch Covid-19, điều này có thể là một thách thức khó khăn. Tuy nhiên, Pagac và Linton khẳng định, chúng ta không thể để vuột mất cơ hội
"ngăn chặn một đại dịch mới".
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Future.
