“Invention… does not consist in creating out of void, but out of chaos” – Mary Shelley viết như thế trong “Frankenstein” năm 1818. Hơn hai thế kỷ sau, một nhà văn khoa học viễn tưởng khác, Pierce Brown, lại lạnh lùng nhắc: “Chiến tranh là hỗn loạn. Nó luôn như thế. Nhưng công nghệ làm nó tệ hơn. Nó thay đổi nỗi sợ hãi.” Hai câu nói ấy, nếu ghép lại, gần như mô tả chính xác kỷ nguyên chiến tranh bằng drone và trí tuệ nhân tạo – nơi phát minh mới không sinh ra từ hư vô, mà mọc lên ngay giữa bãi chiến trường hỗn loạn.
Từ iPad đồ chơi đến đội quân drone của Ukraine
Nếu có một nơi cho thế giới thấy drone đã đổi màu chiến tranh như thế nào, đó chính là Ukraine. Bị Nga xâm lược năm 2022, bị áp đảo cả về người lẫn vũ khí nặng, Kyiv lại tìm thấy “vũ khí của kẻ yếu”: những chiếc drone rẻ tiền, dễ sản xuất, dễ sửa chữa, nhưng cực kỳ linh hoạt trên bầu trời, trên mặt biển và cả dưới đất. Từ chỗ dùng hàng dân dụng mua trên mạng, Ukraine nhanh chóng dựng lên cả một nền công nghiệp chiến tranh bằng drone. Chỉ trong hai năm, số drone tự chế của họ tăng từ 800.000 lên gần 2 triệu chiếc mỗi năm, và mục tiêu sắp tới là 5 triệu – một con số khiến nhiều quân đội truyền thống phải choáng váng. Những chiếc drone nhỏ như đồ chơi lao xuống xe tăng Nga, bay sát mặt biển để đánh chìm chiến hạm Hắc Hải, chui vào kho chứa máy bay ném bom, thậm chí luồn qua cửa sổ để đuổi theo từng người lính trong chiến hào. Một binh sĩ Ukraine bị thương từng được cứu bằng một… chiếc xe đạp điện được drone thả xuống trước mặt – hình ảnh vừa bi vừa lạ, cho thấy chiến tranh đang được “app hóa” đến mức nào. Không phải ngẫu nhiên mà Bộ Quốc phòng Anh phải ký thỏa thuận hợp tác drone với Kyiv và ca ngợi: “Ukraine là nước dẫn đầu thế giới về thiết kế và vận dụng drone trên chiến trường.” Ngay cả Donald Trump – người vốn không tiết kiệm lời chê – cũng phải thừa nhận một câu đơn giản: “Họ làm drone rất tốt.”
Drone không phải phát minh mới, chỉ là lên đời từ hỗn loạn
Drone không sinh ra trong cuộc chiến Ukraine. Ngay từ Thế chiến I, Anh và Mỹ đã bắt đầu thử nghiệm máy bay điều khiển từ xa. Giữa hai cuộc thế chiến, Anh bay thử chiếc Queen Bee – “ong chúa” – và từ đó cái tên “drone” (ong đực) ra đời. Trong chiến tranh Việt Nam, Mỹ đã bay hàng trăm drone trinh sát trên bầu trời Bắc Việt, dùng chúng để do thám, làm mồi nhử radar phòng không, thậm chí tuyên truyền tâm lý. Đến Chiến tranh Vùng Vịnh 1991, Tomahawk – về bản chất là một drone cảm tử có thể đổi hướng giữa đường – trở thành biểu tượng cho kỷ nguyên tên lửa hành trình. Sau 11/9, Predator, Reaper âm thầm lượn trong “cuộc chiến chống khủng bố”, săn lùng thủ lĩnh các tổ chức vũ trang ở Trung Đông, Nam Á, biến việc ám sát từ xa thành công việc “bấm nút” trong phòng lạnh. Nhưng bước ngoặt thực sự của drone diễn ra muộn hơn, khi Armenia và Azerbaijan đánh nhau ở Nagorno-Karabakh năm 2020. Azerbaijan dùng máy bay nông nghiệp làm mồi nhử, lộ vị trí phòng không Armenia, rồi tung UCAV – drone tấn công – và pháo binh vào tiêu diệt. Đó là lúc nhiều chuyên gia nhận ra: những quốc gia không có ngân sách khổng lồ cho không quân vẫn có thể “đi đường vòng” bằng drone.
Từ Kalashnikov thế kỷ 21 đến “Game of Drones” toàn cầu
Giống như khẩu AK-47 từng trở thành biểu tượng vũ khí giá rẻ cho mọi lực lượng du kích thế kỷ 20, drone bây giờ là Kalashnikov của thế kỷ 21. Hamas ở Gaza dùng drone thả lựu đạn phá hủy chốt quan sát Israel trước cuộc tấn công 7/10/2023. Lực lượng nổi dậy ở Myanmar biến drone dân dụng thành pháo binh trên không, trút bom xuống căn cứ quân đội liên tục nhiều ngày, buộc chính quyền phải bỏ bớt các tiền đồn biên giới. Ở châu Phi, ít nhất 36 quốc gia đã mua drone; 9 nước tự chế tạo được; nhiều nhóm vũ trang phi nhà nước cũng có đội drone riêng, từ Libya, Somalia đến Nigeria. Drone biến những người vốn chỉ có súng trường và xe bán tải thành lực lượng có thể “vươn tay” ra xa hàng chục cây số. Và không chỉ các nước nghèo, các “Goliath” cũng nhảy vào cuộc chơi. Nga xây nhà máy để sản xuất hàng loạt Shahed – loại drone cảm tử từng mua của Iran – và được cho là đã đạt sản lượng khoảng 4 triệu chiếc mỗi năm, trong đó có nhiều mẫu điều khiển bằng cáp quang, miễn nhiễm với gây nhiễu điện tử. Họ lập trung tâm Rubicon – một đơn vị drone bí mật được nhiều chuyên gia xem là ác mộng với lực lượng điều khiển drone Ukraine. Ở phía bên kia, Mỹ, Anh, NATO đổ vốn cho hàng loạt công ty công nghệ quốc phòng kiểu mới, từ Anduril, Auterion đến Kratos, Shield AI… những cái tên nghe giống startup Silicon Valley hơn là Boeing hay Lockheed.
Trí tuệ nhân tạo: từ “đồ ngu bay” thành pháo binh thông minh
Ban đầu, drone đúng nghĩa chỉ là “đồ ngu bay”: nhận lệnh từ xa, nhìn thấy gì thì quay về báo cáo; mang bom thì lao xuống mục tiêu theo tọa độ sẵn. Nhưng với AI, mọi thứ đang đổi khác. Một số hệ thống hiện nay đã có thể tự nhận diện mục tiêu, tìm điểm yếu và tấn công trong tích tắc khi con người “thả dây”. Công ty Auterion khoe rằng chỉ với “strike kit” gắn vào drone có sẵn trên thị trường, họ biến chúng thành vũ khí tự động hóa: binh sĩ chỉ cần điều khiển drone đến khu vực cách mục tiêu khoảng 1 km, phần còn lại để máy lo. Về mặt kinh tế, drone còn là cơn ác mộng với pháo binh truyền thống. Theo các sĩ quan Ukraine, nhờ drone trinh sát, số đạn cần để diệt một mục tiêu cụ thể đã giảm từ 60 viên xuống còn khoảng 6. Nếu bản thân drone mang thuốc nổ và tự đâm thẳng vào xe tăng, khẩu pháo, con số hiệu quả còn nhân lên gấp nhiều lần, trong khi chi phí mỗi chiếc lại rẻ hơn một quả đạn pháo. Trong hải quân, các đô đốc Mỹ đang thử nghiệm việc dùng đội USV – tàu không người lái – để thay thế một phần nhiệm vụ của khu trục hạm đắt đỏ. Một vị đô đốc ước tính, 20 USV có thể đảm nhiệm khối lượng công việc tương đương một tàu khu trục, với chi phí chỉ bằng 1/30.
Từ “muỗi robot” đến tàu ngầm ma: biên giới mới của chiến tranh
Thế giới drone không chỉ dừng lại ở những chiếc quadcopter cỡ chiếc balô. Ở một đầu phổ, các phòng thí nghiệm đang phát triển nano-drone nhỏ như côn trùng – kiểu RoboBee nặng chưa đến một phần mười gram, hay những “con muỗi” do các trường quân sự Trung Quốc giới thiệu, đủ nhỏ để chui vào khe cửa, ghi hình, nghe lén. Xa hơn là ý tưởng “gián cyborg” của các công ty bio-robotics, gắn balô điện tử lên côn trùng sống để điều khiển từ xa. Ở đầu kia phổ, các siêu cường khoe ra những quái vật dưới biển: Ghost Shark của Úc, XLUUV của Trung Quốc, các tàu mặt nước không người lái dài cả trăm mét mà DARPA tuyên bố “được thiết kế từ đầu để không bao giờ có người ở trên.” Singapore thì hạ thủy “tàu mẹ drone”, nhiệm vụ như một hàng không mẫu hạm mini cho cả drone bay, drone mặt nước và drone ngầm. Chiến tranh tương lai, nếu nhìn từ những dự án này, sẽ là bức tranh hỗn loạn nơi từ đáy biển đến tầng mây đều có bóng drone – lớn có, nhỏ có – lượn qua lại như đàn cá, đàn chim, đàn muỗi.
Cuộc chạy đua phòng thủ: từ giàn tre Hồng Kông đến “lò vi sóng khổng lồ”
Khi drone trở nên rẻ và phổ biến, câu hỏi tiếp theo là: làm sao bắn hạ chúng với chi phí chấp nhận được? Trung Quốc có vẻ là nước ngửi thấy mùi nguy hiểm sớm nhất. Sau khi quan sát cảnh drone giá vài trăm đô chọc thủng hệ thống phòng không nhiều triệu đô ở Ukraine, Bắc Kinh đổ tiền vào lĩnh vực chống drone. Chỉ trong vài năm, thị trường Trung Quốc đã có hơn 3.000 nhà sản xuất thiết bị anti-drone; đơn đặt hàng của quân đội cho hệ thống này tăng hơn gấp đôi. Một trong những thứ vũ khí được chú ý là hệ thống vi sóng công suất lớn HPM3000, được mô tả như “ném hàng ngàn lò vi sóng lên trời”: nó phát xung điện từ mạnh trong bán kính 3 km để làm cháy chip, tắt máy toàn bộ đàn drone bay trong vùng. Trong khi đó, một số báo cáo tại Mỹ thừa nhận: tốc độ phát triển drone và hệ thống chống drone của đối thủ đang vượt Mỹ. Các chương trình chống UAV của Washington vẫn còn “manh mún, thiếu ngân sách, triển khai không đều”. Quốc hội, Lầu Năm Góc, các think-tank liên tục gióng chuông cảnh báo, nhưng khoảng cách giữa lời nói và sản phẩm thực tế vẫn chưa được lấp đầy.
Drone không chiếm đất, nhưng kéo dài chiến tranh
Giữa cơn phấn khích công nghệ, cũng có những tiếng nói cảnh tỉnh. Đô đốc Tony Radakin – tổng tham mưu trưởng Anh sắp mãn nhiệm – nói thẳng: “Tôi lo chúng ta đang trở nên ‘cuồng drone’. Công nghệ thì hấp dẫn, nhưng nếu chỉ chăm chăm vào nó, chúng ta sẽ quên mất câu hỏi lớn hơn: chiến lược dùng nó để làm gì?” Drone có thể phá hủy xe tăng, bắn rơi máy bay, chìm tàu chiến – nhưng chúng không thể bước xuống và giương cờ lên mặt đất. Chúng không chiếm được thành phố, không giữ nổi phòng tuyến, không ngồi đàm phán hòa bình. Như nhà nghiên cứu Amos Fox phân tích về chiến dịch “Spiderweb” – khi Ukraine dùng drone phá hủy dàn oanh tạc cơ chiến lược Nga: đó là một chiến dịch “ ngoạn mục ” về mặt hình ảnh, nhưng hầu như không thay đổi cán cân kiểm soát lãnh thổ – điều kiện cốt lõi để buộc đối phương ngồi vào bàn đàm phán. Drone đánh những “vi giao chiến” (micro-engagement): một chiếc drone đối đầu một mục tiêu. Nó làm tăng cái giá phải trả mỗi ngày, nhưng lại không tạo ra cú sốc chiến lược kiểu “mất một tỉnh, mất một thủ đô” để buộc chiến tranh phải kết thúc.
Công nghệ rẻ, chiến tranh đắt – và kéo dài bất tận
Viện Kinh tế & Hòa bình thống kê hiện có 59 cuộc xung đột giữa các quốc gia hoặc có sự can dự của nhà nước – con số cao nhất từ sau Thế chiến II. Nhưng cách mà những cuộc chiến này kết thúc đang thay đổi: thập niên 1970, gần một nửa số chiến tranh kết thúc bằng thắng lợi dứt khoát của một bên; đến thập niên 2010, tỉ lệ ấy chỉ còn 9%. Còn các thỏa thuận hòa bình chính thức, từ 23% rơi xuống chỉ 4%. Phần còn lại là những cuộc chiến “lửng lơ” – không bên nào thắng, không bên nào thua, chỉ kéo dài mãi trong trạng thái “không chiến tranh, không hòa bình”. Drone và AI – với khả năng cho phe yếu “gây sát thương giá rẻ”, còn phe mạnh tránh được tổn thất nhân mạng trực tiếp – đang biến thế giới thành sân khấu của những “forever wars”, chiến tranh vĩnh viễn. Một chính quyền độc tài hoặc một nhóm vũ trang nhỏ có thể kiên trì hơn, vì cái chết xảy ra ở bên kia màn hình điều khiển chứ không phải trong sân nhà; còn cộng đồng quốc tế rất khó tìm ra “điểm kết” khi không có ai bị đánh gục rõ ràng trên chiến trường. Mary Shelley từng viết: phát minh ra đời không phải từ hư vô mà từ hỗn loạn. Hơn 200 năm sau, chúng ta đang sống đúng trong khoảnh khắc ấy: công nghệ sinh ra từ hỗn loạn chiến tranh, rồi lại nuôi dưỡng hỗn loạn, kéo dài nó thêm hàng năm, hàng chục năm. Drone và AI có thể làm chiến tranh “ thông minh ” hơn, rẻ hơn, ít máu lính hơn – nhưng không hề làm nó nhân đạo hơn, và chắc chắn không làm hòa bình đến nhanh hơn. Trong “Game of Drones” đang diễn ra trên khắp hành tinh, kẻ chiến thắng duy nhất cho đến giờ vẫn chỉ là… hỗn loạn.
