Theo như trong hai thập niên qua, Trung Quốc đã trở thành nhà đầu tư ra nước ngoài lớn nhất thế giới, qua đó có khả năng chi phối những ngành nhạy cảm, bí mật chiến lược và các công nghệ then chốt, sau khi Mỹ liên tục siết chặt luật để ngăn các đối thủ mua cổ phần trong những lĩnh vực nhạy cảm – từ chất bán dẫn cho đến viễn thông. Nhưng sau khi có một công ty bảo hiểm nhỏ chuyên bán bảo hiểm trách nhiệm nghề nghiệp cho nhân viên FBI và CIA đã bị bán cho một đơn vị Trung Quốc.
Nhưng trước đó, các quy định không phải lúc nào cũng nghiêm ngặt như vậy.
Năm 2016, ông Jeff Stein, một nhà báo kỳ cựu chuyên theo dõi cộng đồng tình báo Mỹ, nhận được một nguồn tin: một công ty bảo hiểm nhỏ chuyên bán bảo hiểm trách nhiệm nghề nghiệp cho nhân viên FBI và CIA đã bị bán cho một đơn vị Trung Quốc.
"Một người nắm thông tin trực tiếp gọi cho tôi và nói: 'Anh có biết công ty bảo hiểm cho nhân viên tình báo thuộc sở hữu của Trung Quốc không?'" ông kể lại.
"Tôi giật mình luôn!".
Năm 2015, công ty bảo hiểm đó có tên Wright USA đã được Tập đoàn Fosun, một doanh nghiệp tư nhân được cho là có quan hệ rất mật thiết với giới lãnh đạo Trung Quốc, âm thầm mua lại
Những lo ngại từ phía Mỹ lập tức hiện rõ: Wright USA nắm trong tay dữ liệu cá nhân của nhiều đặc vụ và quan chức tình báo hàng đầu của Mỹ.
Không ai ở Mỹ biết ai có thể tiếp cận khối thông tin này khi công ty bảo hiểm và công ty mẹ Ironshore đều đã rơi vào tay chủ sở hữu Trung Quốc.
Wright USA cũng không phải trường hợp đơn lẻ.
BBC vừa được tiếp cận độc quyền dữ liệu mới, cho thấy dòng tiền nhà nước Trung Quốc đã chảy vào các nước giàu ra sao, thâu tóm nhiều tài sản tại Mỹ, châu Âu, Trung Đông và Australia.
Câu chuyện của ông Jeff Stein đã nhanh chóng gây ra phản ứng ở Washington
Trong hai thập niên qua, Trung Quốc đã trở thành nhà đầu tư ra nước ngoài lớn nhất thế giới, qua đó có khả năng chi phối những ngành nhạy cảm, bí mật chiến lược và các công nghệ then chốt.
Bắc Kinh coi chi tiết về các khoản đầu tư này – họ chi bao nhiêu và chi vào đâu – là bí mật quốc gia.
Nhưng về thương vụ bán Wright USA, ông Stein nói: "Không có gì bất hợp pháp cả; để mà nói thì nó diễn ra công khai. Nhưng vì mọi thứ ở Bắc Kinh đều liên kết chặt chẽ với nhau, nên về bản chất, bạn đang trao [những thông tin đó] cho tình báo Trung Quốc."
Chính phủ Trung Quốc có liên quan trực tiếp đến thương vụ này: dữ liệu mới mà BBC thu thập được cho thấy bốn ngân hàng quốc doanh Trung Quốc đã cấp khoản vay 1,2 tỷ USD, luân chuyển qua Quần đảo Cayman, để Fosun thâu tóm Wright USA.
Bài viết của ông Stein được đăng trên tạp chí Newsweek. Washington ngay lập tức phản ứng: vụ việc kích hoạt một cuộc điều tra của Ủy ban Đầu tư Nước ngoài tại Mỹ (CFIUS), cơ quan thuộc Bộ Tài chính Mỹ chuyên rà soát các khoản đầu tư.
Ngay sau đó, công ty được bán lần nữa – trở lại tay người Mỹ. Không rõ ai ra lệnh cho thương vụ này.
Fosun và Starr Wright USA – công ty hiện sở hữu Wright USA – không phản hồi yêu cầu bình luận của BBC.
Nguồn tin cấp cao trong cộng đồng tình báo Mỹ xác nhận thương vụ Wright USA là một trong những trường hợp khiến chính quyền Trump đầu tiên siết chặt luật về đầu tư vào năm 2018.
Ít ai hiểu được vào thời điểm đó rằng những khoản chi tiêu có hỗ trợ của nhà nước Trung Quốc dường như chỉ là một phần trong chiến lược lớn hơn nhiều của Bắc Kinh: đầu tư và mua lại tài sản trên mọi châu lục.
Top 15 quốc gia giàu có nhận đầu tư từ Trung Quốc nhiều nhất
Tổng đầu tư (2000-2023)
"Trong nhiều năm, chúng tôi vẫn cho rằng gần như toàn bộ dòng tiền của Trung Quốc đều chảy vào các nước đang phát triển," Brad Parks, giám đốc điều hành AidData, cho biết.
"Vì vậy, chúng tôi thực sự bất ngờ khi nhận ra rằng có tới hàng trăm tỷ USD đang âm thầm đổ vào những nơi như Mỹ, Anh và Đức ngay trước mắt chúng ta."
AidData là một phòng nghiên cứu đặt tại bang Virginia, chuyên theo dõi cách các chính phủ chi tiêu nguồn lực bên ngoài lãnh thổ của họ.
Đơn vị này trực thuộc Đại học William & Mary – một trong những trường đại học lâu đời nhất nước Mỹ – và nhận tài trợ từ các chính phủ cùng các tổ chức từ thiện trên thế giới. Trong 12 năm qua, Trung Quốc là trọng tâm nghiên cứu lớn của AidData.
Nỗ lực kéo dài bốn năm, quy tụ 120 nhà nghiên cứu, đã làm nên cơ sở dữ liệu đầu tiên thống kê toàn bộ các khoản đầu tư có sự hậu thuẫn của nhà nước Trung Quốc trên toàn cầu. Toàn bộ dữ liệu của nhóm được công bố mở, dù BBC đã được tiếp cận độc quyền trước.
Phát hiện then chốt của AidData: kể từ năm 2000, Bắc Kinh đã chi 2.100 tỷ USD ra nước ngoài, với tỷ lệ phân bổ gần như ngang nhau giữa các quốc gia đang phát triển và các nước giàu.
Hơn 70% các bến cảng dành cho tàu container tại Rotterdam – cảng biển lớn nhất châu Âu – thuộc sở hữu của các doanh nghiệp Trung Quốc
"Trung Quốc sở hữu một hệ thống tài chính mà thế giới chưa từng chứng kiến," ông Victor Shih, Giám đốc Trung tâm Trung Quốc Thế kỷ 21 tại Đại học California San Diego, nhận định.
Ông cho biết Trung Quốc hiện có hệ thống ngân hàng lớn nhất thế giới – lớn hơn tổng quy mô của Mỹ, châu Âu và Nhật Bản cộng lại.
Quy mô đó, cùng với mức độ kiểm soát mà Bắc Kinh áp đặt lên các ngân hàng quốc doanh, tạo ra cho nước này những năng lực rất đặc biệt.
"Chính phủ kiểm soát lãi suất và chỉ đạo dòng tín dụng chảy vào đâu," ông Shih nói.
"Điều này chỉ khả thi khi có sự kiểm soát cực kỳ chặt chẽ – điều mà không quốc gia nào khác có thể duy trì bền vững."
Một số khoản đầu tư vào các nền kinh tế giàu có dường như nhằm mục tiêu sinh lợi. Số khác lại phù hợp với các mục tiêu chiến lược của Bắc Kinh, được đặt ra cách đây một thập kỷ trong sáng kiến "Made in China 2025".
Trong chương trình này, chính quyền Trung Quốc đề ra kế hoạch rõ ràng nhằm thống lĩnh 10 ngành công nghiệp mũi nhọn như robot, xe điện và chất bán dẫn vào thời điểm này.
Bắc Kinh muốn rót tiền ra nước ngoài để sau đó đưa các công nghệ then chốt về lại Trung Quốc.
Sự lo ngại lan rộng trên toàn cầu về kế hoạch này từng buộc Trung Quốc ngừng nhắc đến nó một cách công khai, nhưng ông Victor Shih cho biết chiến lược ấy "vẫn còn đó" trong vai trò kim chỉ nam.
"Vẫn có rất nhiều kế hoạch được công bố," ông nói, "bao gồm kế hoạch về trí tuệ nhân tạo, sản xuất thông minh. Nhưng kế hoạch quan trọng nhất vẫn là Kế hoạch 5 năm lần thứ 15."
Tại một cuộc họp quan trọng của Đảng Cộng sản tháng trước, giới lãnh đạo Trung Quốc đặt mục tiêu thúc đẩy "tự chủ và tự cường khoa học – công nghệ ở mức độ cao" đến năm 2030.
Cơ sở dữ liệu mới của AidData cho thấy dòng vốn nhà nước Trung Quốc ở nước ngoài trùng khớp với 10 lĩnh vực đã được xác định từ năm 2015. Trước đó, BBC cũng đã đưa tin chi tiết về việc chính phủ Trung Quốc tài trợ cho thương vụ thâu tóm một công ty bán dẫn tại Anh.
Mỹ, Anh và nhiều nền kinh tế lớn khác đã siết chặt cơ chế rà soát đầu tư sau khi mỗi nước bị bất ngờ vì các những thương vụ như Wright USA.
Ông Brad Parks đến từ phòng nghiên cứu AidData nói rằng ban đầu các chính phủ giàu có không nhận ra rằng các khoản đầu tư của Trung Quốc vào từng nước thực chất là một phần trong chiến lược lớn hơn của Bắc Kinh.
"Thoạt đầu, họ nghĩ đó chỉ là sáng kiến riêng lẻ của các doanh nghiệp Trung Quốc," ông nói.
"Tôi nghĩ điều họ dần nhận ra là đằng sau hậu trường, chính đảng – nhà nước Trung Quốc là bên ký những tấm séc để mọi chuyện thành hiện thực."
Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng các khoản đầu tư và mua bán như vậy đều hợp pháp, cho dù đôi khi được thực hiện thông qua công ty vỏ bọc hoặc luân chuyển qua các tài khoản ở nước ngoài.
"Chính phủ Trung Quốc luôn yêu cầu các doanh nghiệp Trung Quốc hoạt động ở nước ngoài tuân thủ nghiêm túc pháp luật và quy định sở tại, và nhất quán ủng hộ họ tiến hành hợp tác quốc tế trên cơ sở cùng có lợi," Đại sứ quán Trung Quốc tại London nói với BBC.
"Các doanh nghiệp Trung Quốc không chỉ cung cấp sản phẩm và dịch vụ chất lượng cho người dân khắp thế giới, mà còn đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế địa phương, phát triển xã hội và tạo việc làm."
Cơ sở dữ liệu của AidData cho thấy mô hình chi tiêu của Trung Quốc đang thay đổi, với dòng vốn nhà nước Bắc Kinh chảy vào những quốc gia lựa chọn đón nhận đầu tư Trung Quốc.
Tại Hà Lan, đã có nhiều tranh luận xoay quanh Nexperia – một công ty sản xuất chất bán dẫn thuộc sở hữu Trung Quốc và đang gặp khó khăn.
Nexperia cũng xuất hiện trong cơ sở dữ liệu của AidData: các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc đã cho vay 800 triệu USD để hỗ trợ một liên doanh Trung Quốc thâu tóm Nexperia vào năm 2017. Hai năm sau, quyền sở hữu chuyển sang một công ty Trung Quốc khác – Wingtech.
Tầm quan trọng chiến lược của Nexperia càng được nhấn mạnh khi giới chức Hà Lan tiếp quản hoạt động của công ty vào tháng Chín – một phần vì chính phủ Hà Lan lo ngại công nghệ của Nexperia có thể bị chuyển giao sang các bộ phận khác trong tập đoàn Wingtech rộng lớn hơn.
Động thái mạnh tay này khiến Nexperia bị chia tách trên thực tế – tách biệt hoạt động tại Hà Lan khỏi mảng sản xuất đặt tại Trung Quốc.
Nexperia xác nhận với BBC rằng bộ phận kinh doanh tại Trung Quốc đã ngừng hoạt động trong khuôn khổ quản trị chung của tập đoàn và phớt lờ các chỉ đạo từ công ty mẹ.
Công ty cho biết họ hoan nghênh việc Trung Quốc cam kết nối lại hoạt động xuất khẩu các loại chip quan trọng ra thị trường toàn cầu.
Bà Xiaoxue Martin, nghiên cứu viên tại Viện Clingendael ở The Hague, cho biết nhiều người ở Hà Lan bất ngờ trước cách chính phủ xử lý vụ việc, bởi trước nay Hà Lan luôn rất thận trọng trong quan hệ với Trung Quốc.
"Chúng tôi là một quốc gia luôn làm rất tốt với thương mại mở, thương mại tự do. Đây là khía cạnh làm ăn trong chính sách của Hà Lan," bà nói.
"Chỉ gần đây chúng tôi mới nhận ra rằng địa chính trị khiến chúng tôi buộc phải có thêm chính sách công nghiệp, phải rà soát đầu tư, điều mà trước đây không được chú trọng nhiều."
Tuy vậy, bà Xiaoxue Martin nhấn mạnh rằng nỗi lo về hậu quả từ việc làm ăn quá nhiều với một siêu cường như Trung Quốc rất dễ bị đẩy đi quá xa.
"Nguy cơ nằm ở chỗ chúng ta coi Trung Quốc như một khối thống nhất, rằng họ đều theo đuổi cùng một mục tiêu, rằng họ đều muốn gây sức ép lên châu Âu và Mỹ – trong khi rõ ràng không phải như vậy," bà nói.
"Hầu hết doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp tư nhân, chỉ muốn làm ăn, muốn được đối xử như một công ty bình thường. Họ không muốn bị đón nhận bằng thái độ tiêu cực như hiện nay ở châu Âu."
Nếu Trung Quốc đang vượt xa các đối thủ trong việc thâm nhập những lĩnh vực nhạy cảm, liệu cuộc đua giành vị thế thống trị đã ngã ngũ?
"Chưa! Cuộc đua còn nhiều vòng nữa," ông Brad Parks khẳng định.
"Vẫn còn nhiều doanh nghiệp Trung Quốc tìm cách thực hiện những thương vụ kiểu này. Khác biệt ở chỗ giờ đây họ đối mặt sự giám sát gắt gao hơn để thẩm tra các dòng vốn nước ngoài đổ vào."
"Trung Quốc đã ra tay trước. Họ không còn là kẻ theo sau; họ là người dẫn đầu, là bên đặt nhịp độ. Nhưng tôi cho rằng nhiều nước G7 sẽ chuyển từ thế bị động sang chủ động.
Họ sẽ chuyển từ phòng thủ sang tấn công."
