Đồng thuận đế quốc: từ giới tinh hoa đến quần chúng Nga
Khi Putin đưa quân cướp Crimea, người ta hay tưởng tượng nước Nga có một “phe tiến bộ” sẽ đứng lên phản đối. Thực tế hoàn toàn ngược lại. Khoảng 500 nhà khoa học, nhà văn, họa sỹ, nghệ sỹ hàng đầu đã ký tâm thư ủng hộ hành động chiếm đoạt đó. Trong số đó có cả Jores (Zhores) Alferov – giải Nobel Vật lý năm 2000, niềm tự hào của khoa học Nga/Liên Xô – một người cuồng tín Putin, thẳng thắn ủng hộ xâm lược Ukraine và giấc mơ khôi phục đế quốc Nga.
Thị trưởng Moskva Yury Luzhkov thì từ thời Eltsin đã nhảy tàu xuống Crimea, đứng ngay bờ Biển Đen quay video tuyên bố: “Crimea là của nước Nga”. Đối với phần lớn giới tinh hoa Nga, Ukraine, Belarus, Moldova và các nước thuộc Liên Xô cũ chỉ là những mảnh đất “tự nhiên phải thuộc Nga”, như căn phòng bên cạnh trong một căn nhà lớn.
Nhà đối lập nổi tiếng Mikhail Khodorkovsky – biểu tượng chống Putin – cũng coi Crimea “thuộc Nga” như một tất yếu. Nhiều nhà hoạt động chính trị khác bị đàn áp phải chạy sang Đức, sang châu Âu, nhưng rất ít người lên tiếng phản đối thật sự cuộc chiến xâm lược chống Ukraine.
Nước Nga là thế: họ có thể cãi nhau, đấu đá nhau, bỏ tù nhau, đầu độc nhau bằng Novichok, nhưng lại khá thống nhất ở một điểm cốt lõi – xem Ukraine là đất Nga, chiến tranh xâm lược là “phòng vệ lịch sử”. Từ bà quét rác đến tổng thống, từ người vùng Anadyr xa xôi đến cư dân Saint Petersburg, một tâm thế chung được bơm vào: nước Nga bị sỉ nhục, phải đứng dậy “đòi lại những gì thuộc về mình”.
Gorbachev, trong mắt nhiều người Nga hôm nay, là kẻ hèn nhát, phản bội, đã làm đế quốc suy yếu, để Mỹ “dắt mũi”. Các đảng phái tự do – dân chủ bị chụp mũ là tay chân phương Tây. Họ chấp nhận đói khổ, chết chóc, để đổi lấy niềm kiêu hãnh mơ hồ về một nước Nga vĩ đại có thể cùng Mỹ chơi trò huỷ diệt hạt nhân. Đó không chỉ là chính trị, mà là một thứ “tâm hồn” được nuôi dưỡng qua nhiều thế hệ.
“Tâm hồn Nga”: từ linh hồn nông nô đến linh hồn đế quốc
Trước giữa thế kỷ XIX, chẳng mấy ai bàn về cái gọi là “Tâm hồn Nga”. Khoảng năm 1842, Gogol – một người Ukraine – viết tiểu thuyết “Những linh hồn chết”, trong đó từ “linh hồn” chỉ những nông nô đã chết nhưng vẫn bị ghi trên giấy tờ để chủ đất đem mua bán, thế chấp, trốn thuế. Những “linh hồn” ấy là bóng ma của một xã hội nơi con người bị biến thành đơn vị tính sổ.
Dần dần, giới trí thức Nga bắt đầu nhào nặn khái niệm “Tâm hồn Nga” như một thứ huyền thoại tập thể: Nga có linh hồn, còn châu Âu vô hồn; Nga cao cả, châu Âu thấp hèn; Nga thánh thiện, châu Âu tội lỗi; Nga khiêm nhường, châu Âu ngạo mạn; Nga văn minh, châu Âu man rợ… Một vở tuồng đảo ngược giá trị đầy đắc thắng.
Trong trò chơi ấy, Fyodor Dostoyevsky và Alexander Pushkin là hai “tông đồ” cuồng nhiệt nhất, dựng nên một ngôi đền văn học tráng lệ để ca tụng “tâm hồn Nga” – nhưng bên dưới là những lớp trầm tích đen tối của chủ nghĩa đế quốc, sô-vanh và bạo lực.
Dostoyevsky: bạo lực chảy truyền từ nạn nhân sang kẻ khác
Khoảng 13 tuổi, trên đường đến St. Petersburg, Dosto*yevsky chứng kiến một cảnh tượng nhỏ mà ông mang theo suốt đời: ở một trạm bưu điện, một gã đưa thư mặc quân phục bất ngờ nhảy lên cỗ xe ngựa, không nói không rằng, giáng những cú đấm như trời giáng vào mặt người đánh xe. Bị đánh nhục, người đánh xe điên cuồng quất roi vào mông ngựa, cỗ xe lao đi trong bụi mù.
Cậu thiếu niên Dostoyevsky tưởng tượng: đêm ấy, người đánh xe trở về làng, say khướt, và sẽ trút những cú đấm y hệt lên mặt vợ mình – như cách anh ta đã bị người khác đánh. Bạo lực chảy truyền như một dòng điện, từ kẻ mạnh xuống kẻ yếu hơn, và cứ thế lặp lại không dứt.
Từ ký ức đó, ông xây dựng thế giới tiểu thuyết nơi bạo lực và tàn ác được gọt giũa thành triết lí. Trong “Tội ác và trừng phạt”, Raskolnikov – một sinh viên nghèo – mơ thấy nông dân đập chết con ngựa, rồi tỉnh dậy với ý nghĩ: nếu Napoleon có thể giết hàng ngàn người, cướp kho báu Ai Cập để “phục vụ nhân loại”, thì hắn cũng có quyền giết một bà chủ tiệm cầm đồ để lấy tiền hoàn thành “lý tưởng”. Giết người để học tập, để tiến bộ, để thay đổi thế giới – cái lập luận rùng rợn ấy là một biến thể văn chương của “tâm hồn đế quốc”: tội ác được biện minh bằng một giấc mơ lớn.
Dostoyevsky từng bị đày đi Siberia vì đọc sách cấm. Bạn tù người Ba Lan kể lại: ông nguyền rủa Estonia, Latvia, Lithuania, Ba Lan… rằng đất đai của họ mãi mãi là của Nga; nếu không có Nga “khai sáng” thì họ chỉ mãi là những kẻ man dã, mù chữ, đói nghèo. Trong mắt Dostoyevsky, các dân tộc nhỏ bên cạnh chỉ được phép tồn tại như phần phụ của Đế chế Nga. Từ đó nhìn sang Putin hôm nay, người ta thấy một đường dây ý thức hệ chạy xuyên hai thế kỷ.
Pushkin: thơ ca, vinh quang đế quốc và máu người Kavkaz
Pushkin – “Mặt trời của thi ca Nga” – cũng được dựng lên như biểu tượng tinh khiết của “tâm hồn Nga”. Thế nhưng, khi bị đày tới vùng Kavkaz vì những bài thơ chính trị, ông viết bản trường ca “Người tù Kavkaz”: cô gái miền núi tuổi trăng tròn, vừa ngây thơ vừa nồng nàn, yêu một tù binh Nga, liều mình giải thoát cho chàng, rồi đưa chàng ra bờ sông, để chàng trốn về nước, còn mình thì tự sát trong tuyệt vọng.
Nghe như một khúc bi ca lãng mạn, nhưng ở khổ cuối, Pushkin lại viết: “Hỡi Kavkaz, hãy đầu hàng đi, Ermolov đang tới.” Alexei Ermolov – vị tướng Nga đã giết đến chín phần mười dân Thượng Kavkaz, chính miệng ông ta nói: “Ta khao khát những nỗi kinh hoàng mang tên ta.” Pushkin ca tụng Ermolov, ca tụng cuộc chiến huỷ diệt ấy như một phần vinh quang của đế quốc.
Năm 1837, trong “Kỵ sĩ đồng”, ông ngợi ca Peter Đại đế cưỡi ngựa trên vùng đầm lầy, nơi những túp lều Phần Lan thấp bé run rẩy dưới vó ngựa. Peter xây St. Petersburg quay mặt ra biển Baltic và tuyên bố: “Từ nơi này, ta sẽ uy hiếp Thụy Điển và nuốt trọn châu Âu.” Vần thơ đẹp đẽ mà lạnh gáy: nó biến tham vọng nuốt chửng cả lục địa thành “tầm nhìn lịch sử”.
Pushkin từng viết về người Circassia trong cuộc chiến Nga–Thổ: họ căm ghét lính Nga vì bị ép rời khỏi những đồng cỏ mênh mông, làng mạc bị thiêu rụi, cả bộ lạc bị xoá sổ để gia nhập Đế chế Nga. Thế nhưng, sau những năm lưu đày, trở lại St. Petersburg, ông không còn dám công khai chỉ trích Sa hoàng, ngược lại, dần dần hoà giọng vào dàn đồng ca ca ngợi đế quốc. Chính vì thế mà Đế chế Nga, rồi Liên Xô sau này, dựng tượng Pushkin, đặt tên phố, công viên, quảng trường theo tên ông khắp nơi.
Khi Nga xâm lược Ukraine năm 2022, phong trào “Pushkinopad” – hạ tượng Pushkin – lan khắp đất nước. Người Ukraine nhìn Pushkin, Dostoyevsky không phải như “những ngôi sao văn chương vô tội”, mà như những biểu tượng của một chủ nghĩa sô-vanh Nga đã góp phần hợp thức hóa bạo lực, bành trướng và khinh miệt các dân tộc khác.
Từ văn học đến xe tăng: “tâm hồn Nga” trong chiến tranh Ukraine
Pushkin mất ở tuổi 37 sau một cuộc đấu súng vì ghen tuông. Dostoyevsky chết ở tuổi 59, trong nghèo đói, nợ nần, cơn động kinh và cơn nghiện bài bạc cắn xé. Họ ra đi cách chúng ta gần hai thế kỷ, nhưng những ám ảnh và tự huyễn về “tâm hồn Nga” mà họ gieo trồng vẫn còn đó, được những người như Putin nhặt lại, đánh bóng, biến thành lí do cho chiến tranh.
Nước Nga mang một mặc cảm: mình chỉ là một đế chế bên rìa châu Âu, vừa muốn là “trung tâm riêng” vừa sợ bị xem thường. Từ mặc cảm ấy, một bộ phận tinh hoa Nga quay sang lên án phương Tây là suy đồi, trụy lạc, yếu mềm; đối lập với “tâm hồn Nga” được tự vẽ thành cao thượng, kiên cường, sẵn sàng chịu đựng khổ đau để chống lại “thế lực suy thoái”. Khi tâm thế đó kết hợp với kho vũ khí hạt nhân, nó trở thành cơn say đế quốc nguy hiểm.
Tiến sĩ Henry Kissinger từng nói: muốn hiểu Putin, hãy đọc Dostoyevsky – vì từ những tiểu thuyết ám ảnh về tội ác ấy, ta thấy kiểu suy nghĩ sẵn sàng giẫm lên xác người để thực hiện “sứ mệnh lịch sử”. Timothy Snyder thì bảo: để hiểu Putin, phải đọc “1984”: “Chiến tranh là hoà bình. Tự do là nô lệ. Ngu dốt là sức mạnh.” Còn cựu tổng thống Mỹ George W. Bush sau cuộc gặp đầu tiên đã nói ông nhìn vào mắt Vladimir Putin và “thấy được tâm hồn ông ta”.
Đó là tâm hồn gì? Tâm hồn của một điệp viên KGB, đã quen với dối trá và thủ đoạn. Tâm hồn của một kẻ sẵn sàng ra lệnh giết người để bảo vệ quyền lực. Tâm hồn của một người mang trong mình cả vốn liếng văn hóa Nga lẫn bóng tối của một đế quốc cũ không chịu chấp nhận sự sụp đổ.
Cơ chế của những đau thương không dứt
Ukraine hôm nay không muốn đọc Dostoyevsky, không muốn ngắm tượng Pushkin nữa – không phải vì văn chương của họ dở, mà vì trong từng trang viết ấy, người Ukraine đọc thấy cả một truyền thống coi thường họ, coi xứ sở của họ là vùng biên viễn phải được “khai hóa”, “thuần phục”. Họ hạ tượng Pushkin không phải để xoá bỏ văn học, mà để cắt đứt biểu tượng của một hệ tư tưởng từng biện minh cho việc mình bị chiếm đóng.
“Tâm hồn Nga” từng được khoác lên như một chiếc áo thơ mộng: sâu sắc, u sầu, thánh thiện, rộng lượng… Nhưng nếu bóc lớp lụa ấy ra, người ta sẽ thấy không ít khi đó là tâm hồn của một đế quốc luôn cảm thấy mình có quyền định đoạt số phận người khác. Một tâm thế sẵn sàng biến nỗi nhục, nỗi sợ và sự ganh tị thành động lực để gây chiến tranh, để trừng phạt cả một dân tộc láng giềng vì dám chọn con đường riêng.
Vì thế, có lẽ phải nói thẳng:
Tâm hồn Putin – là tâm hồn điệp viên, tâm hồn sát thủ.
Còn cái gọi là “tâm hồn Nga”, khi bị nhào nặn thành tâm hồn đế quốc, đã trở thành một cơ chế sản sinh ra những đau thương không dứt cho chính người Nga và cho tất cả những ai bất hạnh đứng trên đường tiến quân của họ.
Tác giả: Canada, Huan Tran (sửa và viết bởi Gibbs VIETBF)
