Theo như tờ The Moscow Time mới đây đã nhận định với con số kỷ lục đang đẩy mạnh chế độ “gia đình trị”, vì tổng thống Nga Vladimir Putin dường như đang tái hiện lại công cuộc tư hữu hoá quyền lực của các đời sa hoàng cuối cùng. Sau khi theo báo cáo hôm 05/11 của cơ quan điều tra độc lập Proekt rằng, ông Vladimir Putin đã đưa ít nhất 24 người thân vào các vị trí trong chính phủ hoặc trong các công ty nhà nước.
(Ảnh minh hoạ) Tổng thống Nga Vladimir Putin tham dự cuộc họp của Hội đồng Nhà nước về hỗ trợ gia đình tại Điện Kremlin ở Matxcơva, Nga, ngày 20 tháng 12 năm 2024. AP - Gavriil Grigorov
Biến bộ máy nhà nước thành việc gia đình
Trong khuôn khổ dự án nghiên cứu về chủ nghĩa thân hữu ở Nga dựa trên tiểu sử của 1.300 quan chức và 8.000 người thân và thông gia của họ, Proekt đã thực hiện cuộc điều tra sâu rộng về mạng lưới người nhà của tổng thống Putin hiện đang làm việc trong các cơ quan và doanh nghiệp nhà nước. Những phát hiện này được tiết lộ trong cuốn “Nhà Vua Vladimir Putin Đã Lừa Dối Tất Cả Chúng Ta Như Thế Nào” của các biên tập viên cấp cao của Proekt là Roman Badanin và Mikhail Rubin, trong đó mô tả chi tiết các mối quan hệ cá nhân của nhà lãnh đạo Nga và mạng lưới ảnh hưởng xung quanh các mối quan hệ đó. Cuộc điều tra của Proekt bao gồm cả sự thăng tiến gần đây của thế hệ thứ ba trong gia đình Putin lên các vị trí cấp cao trong những công ty có liên kết với nhà nước.
Theo đó, mạng lưới này được cho là bao gồm gia đình của bốn phụ nữ có liên quan đến Putin, hai người con gái được công khai của ông, các anh em họ bên nội là Yevgeny Putin, Igor Putin và Lyubov Kruglova, cũng như người chị họ bên ngoại Lyubov Shelomova. Con gái của Yevgeny Putin, Anna Tsivilyova, giữ chức thứ trưởng quốc phòng, trong khi chồng bà, Sergei Tsivilyov, là bộ trưởng năng lượng của Nga, còn anh trai bà, Mikhail Putin, là phó tổng giám đốc của Gazprom. Con trai của Kruglova, Viktor Khmarin, đứng đầu tập đoàn điện lực lớn của Nga, RusHydro.
Ngoài vợ cũ Lyudmila Ocheretnaya, những phụ nữ có liên quan đến Putin bao gồm cựu vận động viên thể dục dụng cụ Olympic Alina Kabaeva, cựu lao công trở thành triệu phú Svetlana Krivonogikh và Alisa Kharcheva, một cựu sinh viên Đại học Quốc gia Matxcơva từng tạo dáng cho lịch sinh nhật của Putin. Theo cuộc điều tra của Proekt, cha của Kharcheva đứng đầu tổ chức phi chính phủ Dialog, tổ chức thúc đẩy đối thoại giữa nhà nước và xã hội và đã tham gia hỗ trợ các sáng kiến do nhà nước hậu thuẫn. Ngoài ra còn cần kể tới chồng của con gái út ông Putin, biên đạo múa Igor Zelensky – người không có bất kỳ quan hệ họ hàng nào với tổng thống Ukraina – đã giành được một vị trí giám sát việc xây dựng một nhà hát ở Sevastopol.
Tóm lại, chuyên gia Hawn nhận định những thành viên trong gia đình của ông Putin hầu như làm việc trong các công ty “liên quan đến xuất khẩu dầu mỏ và ngân hàng — những lĩnh vực quan trọng nhất đối với ngân khố quốc gia”.
Đảm bảo lòng trung thành
Thực tế thì việc biến bộ máy hành chính thành chuyện gia đình không phải là điều gì mới lạ. Ông Matthew Blackburn, chuyên gia về chính trị Nga tại Viện Quan hệ Quốc tế Na Uy, cho biết những nhà lãnh đạo Nga hoặc Liên Xô khác cũng không ít lần trao quyền cho các thành viên trong gia đình mình, chẳng hạn như Boris Eltsine, người tiền nhiệm của Vladimir Putin. Jeff Hawn, chuyên gia về Nga tại London School of Economics, nhận định trên đài France 24 : “Vào cuối nhiệm kỳ của Boris Eltsine, bất kỳ ai muốn có chút ảnh hưởng nào cũng đều phải thông qua các con gái của ông. Đó là cách mà tổng thống tự bảo vệ mình”. Vẫn theo ông Hawn, “Vladimir Putin chỉ đơn giản là tiếp tục và làm mạnh thêm xu hướng thời Eltsine này” nhưng không phải ngay lập tức mà âm thầm trong suốt khoảng thời gian dài. Trong hơn mười năm, Vladimir Putin đã mở rộng mạng lưới gia đình mình trong bộ máy nhà nước.
Ông Stephen Hall, chuyên gia về Nga tại Đại học Bath, cho rằng sau vụ sáp nhập bán đảo Crimée năm 2014 và đặc biệt là sau chiến dịch xâm lược công khai Ukraina năm 2022, những “con quỷ” thân hữu cũ đã nhanh chóng trỗi dậy trở lại và xu hướng độc đoán của chế độ càng bộc lộ, cũng chính từ sau đó, “Vladimir Putin càng ưu tiên quan hệ huyết thống hơn mọi thứ khác”. Ông Hall nói : “Trước hết, đây là vấn đề về sự tin tưởng, và các thành viên gia đình về nguyên tắc không có lòng trung thành nào khác ngoài dành cho tổng thống, trong khi với nhóm thân cận khác của ông – các Siloviki (những đại diện của bộ máy an ninh) – Vladimir Putin không bao giờ có thể chắc chắn.” Ông Jeff Hawn bổ sung : “Trước đây, lòng trung thành có thể mua được, nhưng theo thời gian, các nguồn lực để duy trì hệ thống bảo trợ này bắt đầu giảm sút vậy nên sẽ đơn giản hơn khi thăng chức cho các thành viên gia đình”.
Ngoài ra, đây cũng là một tính toán chiến lược để ông Putin có thể “giám sát” lòng trung thành của những người không phải thành viên trong gia đình. Chuyên gia Blackburn nhấn mạnh rằng trên thực tế, ngoại trừ một số vị trí như thứ trưởng bộ Quốc Phòng, bộ trưởng Năng Lượng hoặc phó tổng giám đốc Gazprom, “đa số các vị trí được phân bổ đều là thứ yếu”. Xây dựng một nhà hát ở Sevastopol sẽ không làm thay đổi bộ mặt nước Nga. Nhiều anh em họ hoặc con rể làm việc trong các công ty quan trọng, như tập đoàn hóa dầu lớn Sibur, nhưng không ở vị trí cao nhất trong hệ thống thứ bậc. “Điều này không thể so sánh với Kazakhstan, nơi các phe gia đình điều hành toàn bộ các lĩnh vực của nền kinh tế và nơi con gái của cựu tổng thống Nursultan Nazarbayev đã cố gắng kế vị cha mình, người đã chuẩn bị sẵn con đường cho bà nhưng rốt cuộc bà đã không thành công”, Matthew Blackburn nhấn mạnh.
Tuy nhiên, đây cũng chính là điểm khôn ngoan trong kế hoạch của ông Putin. Chuyên gia Hall bổ sung : “Ông ấy không nhất thiết cần phải có người thân giữ những vị trí quan trọng nhất”. Theo ông, một số bổ nhiệm “thứ yếu” lại mang tính chiến lược: “Đó là một cách để đảm bảo lòng trung thành của người ở cấp cao hơn trong hệ thống thứ bậc. Ví dụ, bộ trưởng Quốc phòng sẽ ít bị cám dỗ hành động độc lập hơn khi biết rằng nữ thứ trưởng thuộc gia đình Vladimir Putin”.
Nguy cơ làm hỏng hình ảnh và mất sự hậu thuẫn
Dẫu vậy nhưng việc cài cắm người nhà vào các vị trí trong chính phủ và các công ty quốc doanh như vậy có thể làm ảnh hưởng đến hình cảnh của tổng thống Nga. Do đó mà ông Matthew Blackburn bày tỏ sự ngạc nhiên vì Vladimir Putin đã bổ nhiệm nhiều con cái, anh em họ, chú bác, tình cũ và những người khác đến như vậy. “Ông ấy nổi tiếng là rất kín đáo về gia đình mình và không chấp nhận bất kỳ câu hỏi nào về chủ đề này. Người ta có thể nghĩ rằng ông sẽ tránh kiểu lệch lạc như vậy, vì ông cho rằng điều đó có thể làm ảnh hưởng đến hình ảnh của mình — và ông là người rất chú ý đến hình ảnh mà mình thể hiện”, Matthew Blackburn lưu ý.
Ngoài ra, điều này cũng có thể khiến tổng thống mất đi sự ủng hộ của những phe phái khác. Stephen Hall nhận định : “Càng rút bớt phần miếng bánh chung khỏi các phe phái có ảnh hưởng khác ở Matxcơva, ông Putin càng có nguy cơ đánh mất sự ủng hộ của họ.” Vị chuyên gia này nhắc lại rằng cuộc cách mạng Maidan năm 2014 ở Ukraina “một phần được hậu thuẫn và tài trợ bởi một số nhà tài phiệt muốn chống lại ảnh hưởng ngày càng tăng của con trai tổng thống khi đó, Viktor Yanukovych”.
