Tổng thống Trump học Trung Quốc, siết gọng kìm giới doanh nghiệp Mỹ

[nguoiduatinabc]

Nhà nước kiểm soát kinh tế quốc gia là chuyện chỉ xảy ra ở các nước độc tài như Trung Quốc hay Việt Nam (nơi nổi tiếng với khái niệm quái đản “nền kinh tế thị trường định hướng Xã Hội Chủ Nghĩa”). Tuy nhiên loạt sự kiện gần đây cho thấy Mỹ đang từng bước đi theo con đường Trung Quốc.

Trong bài báo ngày 11 Tháng Tám trên Wall Street Journal, tác giả Greg Ip thậm chí viết rằng “Ông Donald Trump, tổng thống, đang bắt chước đảng Cộng Sản Trung Quốc bằng cách mở rộng quyền kiểm soát chính trị sâu hơn vào nền kinh tế…”

“Marxist MAGA”

Giới doanh nghiệp Mỹ ngày càng né đối đầu Tổng Thống Trump, nhưng chính sự im lặng như vậy đang trao vào tay ông quyền kiểm soát chưa từng có tiền lệ đối với sự định hình và tương lai nền kinh tế Mỹ.

Ông Trump đã gia tăng áp lực lên các tập đoàn lớn và các tổng giám đốc ở mức chưa từng thấy, ngay cả theo tiêu chuẩn vốn đã phá vỡ mọi chuẩn mực của chính ông. Việc công khai công kích doanh nghiệp và các lãnh đạo không phải mới trong sự nghiệp chính trị của ông Trump nhưng bây giờ ông đi xa đến mức can thiệp cả vào nội bộ doanh nghiệp bằng việc yêu cầu sa thải người này, người kia.

Ngày 11 Tháng Tám, ông Trump tuyên bố một “thỏa thuận” bất thường: Chính phủ Mỹ sẽ lấy 15% doanh thu từ dòng chip H20 mà Nvidia bán tại thị trường Trung Quốc, như một điều kiện để nới lỏng hạn chế và cho phép sản phẩm này được bán sang Trung Quốc. Hai ngày sau, ông Scott Bessent, bộ trưởng Tài Chính, cho biết chính quyền Mỹ có thể yêu cầu các công ty khác thực hiện tương tự.

Việc đòi chia sẻ doanh thu với Nvidia khiến cộng đồng doanh nghiệp Mỹ – vốn có xu hướng bảo thủ tài chính và phản đối quy định can thiệp – đang lo sốt vó. Yêu cầu “chia chác” một phần doanh thu của công ty tư nhân để đổi lấy quyền kinh doanh của họ là hành động thách thức trực tiếp “kinh thánh” của chủ nghĩa tư bản thị trường tự do.

Trên Wall Street Journal ngày 11 Tháng Tám, tác giả Greg Ip viết rằng “Hoa Kỳ đang tiến tới chủ nghĩa tư bản nhà nước mang đặc điểm Mỹ.” Giáo Sư Jeffrey Sonnenfeld (đại học Yale University) gọi đây là xu hướng “Marxist MAGA” (nguồn: “Trump is tightening the screws on corporate America – and CEOs are staying mum,” NPR ngày 14 Tháng Tám). Điều đáng nói nhất là xu hướng này dẫn đến tình trạng “chọn kẻ thắng, người thua” dựa trên thân hữu chính trị.

Khác với nhiệm kỳ đầu của ông Trump, khi nhiều tổng giám đốc công khai chỉ trích các chính sách gây tranh cãi của ông thì nay đa số doanh nghiệp tránh xa mọi vấn đề bị coi là “chính trị.” Ngược lại, họ thậm chí chủ động xun xoe nịnh ông Trump để được yên thân. Điển hình nhất là Tim Cook (Apple), Mark Zuckerberg (Facebook) và Jeff Bezos (Amazon)…



Mức độ can thiệp của Tổng Thống Trump ngày càng quyết liệt. Ông cảnh báo các hãng sản xuất xe hơi không được tăng giá hoặc yêu cầu Walmart “nuốt” chi phí từ thuế nhập cảng.

Tuần trước, ông đòi ông Lip-Bu Tan (Trần Lập Võ), tổng giám đốc Intel, phải từ chức vì “có xung đột lợi ích” và “liên hệ đáng ngờ với Trung Quốc” (ông Lip-Bu Tan là người gốc Hoa, sinh tại Malaysia; học tại Đại Học Nanyang-Singapore và Đại Học San Francisco-Mỹ). Cổ phiếu Intel lao dốc sau phát ngôn này.

Tuy nhiên, không đầy một tuần sau, khi ông Tan đến Tòa Bạch Ốc gặp trực tiếp, ông Trump đổi giọng, ca ngợi “câu chuyện thành công phi thường” của ông Tan. Cổ phiếu Intel tăng trở lại, và công ty ra thông cáo cám ơn “sự lãnh đạo mạnh mẽ” của ông Trump.

Tiếp sau đó, ông Trump chuyển sang tấn công Goldman Sachs, yêu cầu ông David Solomon, tổng giám đốc, “tìm một nhà kinh tế mới” để thay ông Jan Hatzius, người liên tục cảnh báo tác động tiêu cực của thuế quan đối với giá cả và nền kinh tế Mỹ.

Những động thái của ông Trump khiến nhiều nhà phân tích cho rằng Mỹ đang bước vào một hình thái kinh tế lai ghép giữa chủ nghĩa tư bản và kiểm soát nhà nước – ít nhiều tương tự Trung Quốc, nhưng mang “màu sắc Mỹ.”

Ngoài việc yêu cầu hai hãng chip Nvidia và AMD phải chia 15% doanh thu chip bán tại Trung Quốc cho nhà nước Hoa Kỳ, ông Trump còn đòi hãng U.S. Steel phải trao “cổ phần vàng” (golden share) cho chính phủ Mỹ như một điều kiện để hãng thép này được Nippon Steel mua lại.

Cần nhắc lại, Nippon Steel của Nhật đã đánh bại các đối thủ cạnh tranh trong cuộc đấu thầu mua hãng U.S. Steel với giá $14.1 tỷ vào Tháng Mười Hai, 2023, nhưng vụ sáp nhập bị Tổng Thống Joe Biden chặn vì lý do an ninh quốc gia.

Thỏa thuận mới của Nippon Steel với chính quyền Trump bao gồm việc phát hành cái gọi là cổ phần vàng cho chính phủ Mỹ, có nghĩa chính phủ Mỹ có thẩm quyền đối với các vấn đề sản xuất và thương mại của U.S. Steel.

Còn nữa, với khoản đầu tư $1,500 tỷ từ Nhật, EU và Nam Hàn (chủ yếu là hứa miệng cho đến thời điểm này), ông Trump tuyên bố chính phủ Mỹ sẽ “trực tiếp điều phối” nguồn vốn này…

Trong bài báo ngày 12 Tháng Tám (“Is MAGA going Marxist and Maoist? Trump’s assault on free-market capitalism”), chuyên san kinh tế Fortune viết rất gay gắt: “Nhiều nhà kinh tế học và lãnh đạo doanh nghiệp thị trường tự do, những người từ lâu tôn thờ lý tưởng thị trường tự do của Adam Smith, Friedrich Hayek, Ayn Rand và Milton Friedman, nên biết rằng thần tượng của họ giờ đây đang lật mình dưới mồ, bởi thay vì theo đuổi các chính sách kinh tế bảo thủ theo chủ nghĩa tự do truyền thống, MAGA đã đi theo chủ nghĩa Marx và thậm chí ngày càng theo chủ nghĩa Mao.”

“… Nhiều quan điểm kinh tế của Trump giống với chủ nghĩa Cộng Sản hơn là chủ nghĩa tư bản, như một phần của cái mà chúng tôi gọi là ‘cuộc tấn công MAGA sắp tới vào chủ nghĩa tư bản.’ Chắc chắn MAGA đang dần theo chủ nghĩa Marx, nếu không muốn nói là theo chủ nghĩa Mao, đặc biệt qua việc Trump nhắm mục tiêu cá nhân một cách tàn nhẫn vào các lãnh đạo doanh nghiệp; chính phủ đàn áp quyền tự do ngôn luận của doanh nghiệp; vũ khí hóa quyền lực của chính phủ; tống tiền doanh nghiệp một cách công khai; và đưa chính phủ vào một vai trò chưa từng có, quá lớn trong đầu tư chiến lược của khu vực tư nhân, dòng vốn và việc ra quyết định kinh doanh,” bài trên Fortune.

Điều đáng sợ nhất: Quyết sách nằm trong tay một tổng thống… TACO

Tất cả cho thấy đó là cách làm chẳng khác gì so với nền kinh tế chủ nghĩa xã hội. Nó là một dạng “tư bản nhà nước” – nơi doanh nghiệp vẫn tư nhân trên danh nghĩa nhưng phải hoạt động theo định hướng của chính quyền.

Về lý thuyết, mô hình này nhằm khắc phục thất bại của thị trường tự do – vốn thúc đẩy các tổng giám đốc tối đa hóa lợi nhuận bằng cách chuyển sản xuất ra nước ngoài, khiến ngành sản xuất trong nước suy giảm, phụ thuộc vào Trung Quốc về nguyên liệu chiến lược và bỏ lỡ cơ hội đầu tư cho công nghệ tương lai.

Chính quyền Biden từng can thiệp sâu vào cấu trúc ngành, thông qua các đạo luật như Inflation Reduction Act hoặc Chips and Science Act, rót hàng chục tỷ đô la trợ cấp cho sản xuất trong nước. Tuy nhiên, cách ông Trump vận dụng quyền lực mang tính cá nhân cao hơn, trực tiếp hơn, và ít tuân thủ quy trình hơn.

Lịch sử kinh tế học cho thấy nhà nước thường phân bổ nguồn lực kém hiệu quả hơn thị trường tự do, dẫn tới lãng phí và tạo ra tình trạng thân hữu. Ngay cả Trung Quốc – ví dụ điển hình của “tư bản nhà nước” – đang chứng kiến tăng trưởng chậm lại khi ông Tập Cận Bình, chủ tịch, siết chặt kiểm soát.

Tại Mỹ, việc can thiệp kiểu này từng dẫn đến những dự án thất bại như nhà máy Foxconn ở Wisconsin hay nhà máy pin mặt trời của Tesla ở Buffalo. Ngoài ra, khác với mô hình kỷ luật cao độ của Trung Quốc, cách tiếp cận của ông Trump thiếu khung thể chế, chủ yếu dựa trên các tuyên bố ngẫu hứng của cá nhân ông.

Một điểm đáng chú ý nữa, “Tư bản nhà nước” không chỉ là công cụ kinh tế mà còn là công cụ chính trị. Như ông Tập Cận Bình dùng quyền lực kinh tế để trừng phạt những ai chỉ trích đảng Cộng Sản, ông Trump dùng sắc lệnh hành pháp và quyền quản lý để gây áp lực lên các công ty, truyền thông, ngân hàng và tổ chức luật sư mà ông coi là đối thủ – đồng thời lại tưởng thưởng cho những người ủng hộ.

Nói cách khác, nếu trong nhiệm kỳ đầu, ông Trump thường gây ồn ào để đạt lợi thế đàm phán thì nhiệm kỳ hai cho thấy ông đang thử nghiệm một mô hình kinh tế-chính trị kết hợp, trong đó Tòa Bạch Ốc vừa đóng vai nhà hoạch định chiến lược, vừa là “cổ đông quyền lực” của các tập đoàn.

Mô hình này có thể đem lại một số thành quả ngắn hạn, đặc biệt trong việc huy động vốn đầu tư và thúc đẩy những ngành sản xuất chiến lược. Nhưng về dài hạn, nguy cơ lớn nhất không phải là kinh tế chậm lại hoặc những lý do tương tự ảnh hưởng đời sống người dân, mà là môi trường kinh doanh trở nên phụ thuộc vào ý chí chính trị của một cá nhân, đặc biệt đối với một cá nhân luôn bất định và bất ổn được gắn liền với “nickname” là… “TACO” (Trump Always Chickens Out).