Theo như có ba năm sau khi chiến tranh nổ ra, bài toán trừng phạt dầu Nga xem ra vẫn c̣n nan giải. Th́ trong lúc Tổng thống Mỹ Donald Trump lại tuyên bố sẽ không áp đặt thêm các biện pháp trừng phạt chống Nga chừng nào các nước thành viên c̣n tiếp tục mua dầu từ Matxcơva. V́ vậy cuộc chiến tranh của Nga tại Ukraina khiến NATO ngày càng lo ngại.
Ảnh minh họa: Nhà máy lọc dầu tại trạm tiếp nhận đường ống dẫn dầu Druzhba ở Szazhalombatta, cách Budapest, Hungary, khoảng 30 km về phía nam.
Ngày 13/9, ông Trump viết trên mạng xă hội Truth Social: “Tôi sẵn sàng áp đặt những biện pháp trừng phạt nghiêm khắc đối với Nga, khi tất cả các nước NATO cùng đưa ra quyết định và khi tất cả các nước NATO NGỪNG MUA DẦU CỦA NGA.”
Tuyên bố này được đưa ra trong bối cảnh căng thẳng gia tăng với phương Tây. Trước đó một ngày, Nga và Belarus, một đồng minh thân cận của Matxcơva, khởi động cuộc tập trận chung, làm các nước NATO láng giềng thêm bất an. Cùng thời điểm, các bộ trưởng tài chính G7 bàn thảo về gói trừng phạt mới nhắm vào dầu mỏ Nga, với đề xuất áp thuế 100% đối với các quốc gia vẫn nhập khẩu sản phẩm dầu của Nga, đặc biệt là Ấn Độ và Trung Quốc.
Đêm 13 rạng sáng 14/9, drone Nga c̣n xâm nhập không phận Rumani. Đây là lần thứ hai một quốc gia châu Âu thành viên của Liên minh Bắc Đại Tây Dương bị vi phạm không phận sau sự việc ở Ba Lan hôm 10/9. Hàng loạt tín hiệu này thúc đẩy NATO siết chặt hơn ṿng vây trừng phạt kinh tế đối với Nga.
Thế nhưng, khi ông Trump đặt câu hỏi: có ích ǵ khi liên tục gia tăng trừng phạt nếu những biện pháp trước đó, đặc biệt trong lĩnh vực dầu khí, vẫn chưa được thực thi triệt để? Nh́n kỹ vào thực tế, số quốc gia NATO " không thể bị chê trách" không nhiều.
EU giảm mạnh, nhưng chưa triệt để
Sau khi Nga tấn công Ukraina năm 2022, Liên Hiệp Châu Âu (EU) đă cấm phần lớn nhập khẩu dầu thô từ Matxcơva. Tính từ 2021, lượng dầu Nga nhập vào EU đă giảm 90%. Hiện chỉ c̣n Hungary và Slovakia vẫn mua khoảng 200.000–250.000 thùng mỗi ngày, nhờ được miễn trừ tạm thời với dầu vận chuyển qua đường ống Druzhba ( tiếng Nga là ‘’hữu nghị’’ ) có từ thời Liên Xô.
Với khí đốt, trước chiến tranh, Nga chiếm 45% tổng nhập khẩu của EU. Nay con số này giảm c̣n 13%, và dự kiến xuống 9% vào cuối năm. Tuy nhiên, theo chuyên gia kinh tế Philippe Chalmin được La Croix trích dẫn, dầu mới là nguồn lợi chính của Matxcơva: “Khí đốt mang lại ít lợi nhuận hơn, nên sức ép tập trung vào lệnh cấm dầu mỏ Nga.”
Theo nhiều chuyên gia, kế hoạch của Ủy Ban Châu Âu, công bố ngày 6/5/2025, nhằm chấm dứt hoàn toàn nhập khẩu năng lượng Nga trước năm 2027 được coi là khả thi. Nhưng ông Chalmin lưu ư : « Không nên quên rằng chúng ta mua các sản phẩm dầu mỏ làm từ dầu Nga từ các nước khác, đặc biệt là dầu diesel, nơi châu Âu đang thiếu hụt…Chúng ta mua dầu diesel của Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ hoặc Trung Quốc, rất có thể được tinh chế từ dầu thô Nga, v́ đây là những thị trường chính của Nga hiện nay."
Trước xung đột, Nga là một trong ba nhà xuất khẩu dầu khí lớn nhất thế giới. EU nhập tới 30% dầu thô và 40% khí đốt từ Nga, với hệ thống đường ống, cảng biển và nhà máy lọc dầu thiết kế riêng. Việc thay thế bằng dầu từ Mỹ, Trung Đông hay châu Phi đ̣i hỏi thời gian, đầu tư lớn và hạ tầng mới. Đây là lư do “khóa van” dầu Nga không thể thực hiện ngay.
Nếu “khóa van” dầu Nga một cách đột ngột, giá năng lượng sẽ tăng vọt, kéo theo lạm phát, bất ổn xă hội và suy giảm sức cạnh tranh công nghiệp. Trong bối cảnh chi phí sinh hoạt đă tăng cao, các chính phủ phương Tây chọn giải pháp giảm dần sự phụ thuộc thay v́ đoạn tuyệt ngay lập tức.
Theo phần đông giới chuyên gia, các nước phát triển không thể hoàn toàn khóa van dầu Nga bởi họ đang mắc kẹt trong bài toán nhiều ẩn số: sự phụ thuộc lịch sử, tính toàn cầu của thị trường dầu mỏ, những lỗ hổng trong cơ chế trừng phạt và sức ép bảo đảm ổn định kinh tế – xă hội.
Nga biết tận dụng những khoảng trống đó để duy tŕ nguồn thu từ dầu lửa, trong khi phương Tây buộc phải cân nhắc giữa mục tiêu địa chính trị và thực tế năng lượng.
Thổ Nhĩ Kỳ – “học tṛ cá biệt”
Trong NATO, Thổ Nhĩ Kỳ nổi lên như là một « học tṛ cá biệt ». Nửa đầu năm 2025, nước này là khách hàng số một của các sản phẩm dầu tinh chế từ Nga, chiếm 26% xuất khẩu của Matxcơva, vượt Trung Quốc (13%) và Brazil (12%). Ngoài ra, Thổ Nhĩ Kỳ c̣n nhập khoảng 6% dầu thô Nga, tương đương toàn bộ 27 nước EU cộng lại. Điều đó cho thấy vẫn c̣n một dư địa nhất định để phương Tây gia tăng sức ép lên nền kinh tế Nga. Nhưng theo chuyên gia Chalmin, Donald Trump cũng cho thấy bộ mặt « đạo đức giả », Washington cũng không áp dụng toàn bộ các trừng phạt nhằm vào Nga.
Nhà kinh tế học này chỉ ra lệnh cấm các công ty trung gian (hăng tàu, ngân hàng, công ty bảo hiểm) tài trợ hoặc xử lư dầu của Nga trên mức giá tối thiểu. Mức giá này đă được hạ xuống c̣n 47 đô la một thùng, thấp hơn giá thị trường một thùng dầu, trên thực tế cấm các công ty sử dụng dầu Nga... nhưng Hoa Kỳ vẫn tiếp tục áp dụng mức giá cũ là 60 đô la, qua đó lách lệnh cấm, nới lỏng cho doanh nghiệp Mỹ.
Trump chỉ trích NATO, nhưng có toan tính riêng
Theo nhà phân tích năng lượng Edouard Lotz (Omnegy), việc Trump công kích NATO thay v́ trực tiếp nhắm vào EU c̣n nhằm gây sức ép với Thổ Nhĩ Kỳ, nước vốn không chịu ràng buộc bởi lệnh cấm vận dầu Nga của EU. Nhưng đằng sau đó là một tính toán khác: nếu NATO đồng loạt thực thi các biện pháp trừng phạt Nga, Mỹ sẽ có cơ hội gia tăng xuất khẩu dầu và khí sang châu Âu.
Nếu NATO đồng loạt ngừng mua dầu Nga như Trump yêu cầu, người được lợi lớn nhất không phải châu Âu, cũng không hẳn là Ukraina – mà chính là Mỹ. Washington sẽ vừa thu lợi nhuận khổng lồ từ việc bán dầu khí, vừa củng cố vai tṛ chính trị trong NATO.
Mỹ là nhà sản xuất dầu lớn nhất thế giới nhờ “cách mạng dầu đá phiến”. Khi Nga bị chặn, Mỹ có cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu dầu thô và khí tự nhiên hoá lỏng (LNG) sang châu Âu. Mỹ đă trở thành nhà xuất khẩu LNG số 1 thế giới kể từ 2022, nhờ nhu cầu khẩn cấp của EU. Nếu NATO siết thêm, xu thế này sẽ c̣n tăng mạnh, giúp Washington mở rộng thị phần toàn cầu.
Ngoài lợi nhuận kinh tế, việc thay thế dầu khí Nga bằng năng lượng Mỹ sẽ khiến châu Âu ngày càng phụ thuộc vào nguồn cung từ bên kia Đại Tây Dương. Với Trump, lời đe dọa trừng phạt không chỉ nhắm vào Matxcơva, mà c̣n là đ̣n bẩy để tái định h́nh vị thế lănh đạo Mỹ trong liên minh NATO.
