Thực hư ra sao đằng sau tố cáo của tân tổng thống Mỹ Donald Trump tố cáo Trung Quốc kiểm soát kênh đào Panama sau khi ông Donald Trump tuyên bố không loại trừ khả năng sáp nhập kênh đào Panama, Trung Mỹ, bằng vũ lực. Kênh đào Panama là một tuyến hàng hải chiến lược, nối Đại Tây Dương với Thái Bình Dương, chiếm khoảng 5% vận tải hàng hóa thế giới.
Một tàu chở hàng đang đi qua kênh đào Panama, ngày 22/01/2025. REUTERS - Aris Martinez
Cuối tháng 12/2024, tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump tuyên bố không loại trừ khả năng sáp nhập kênh đào Panama, Trung Mỹ, bằng vũ lực. Ngày nhậm chức 20/01/2025, Donald Trump một lần nữa nhấn mạnh điều này. Trump tố cáo Trung Quốc kiểm soát kênh đào Panama, và kêu gọi chính quyền Panama cắt đứt quan hệ với Trung Quốc. Thực hư ra sao đằng sau tố cáo của tân tổng thống Mỹ ?
1/ Kênh đào Panama có ý nghĩa như thế nào với Mỹ và thái độ của Donald Trump cụ thể ra sao ?
Kênh đào Panama là một tuyến hàng hải chiến lược, nối Đại Tây Dương với Thái Bình Dương, chiếm khoảng 5% vận tải hàng hóa thế giới. Kênh được Mỹ xây dựng vào đầu thế kỉ 20, và được trao trả cho quốc gia Trung Mỹ vào năm 1999, theo thỏa thuận được tổng thống Mỹ Jimmy Carter ký 22 năm trước. Nhà nước Panama bảo đảm tính trung lập của kênh đào, và tất cả các nước đều có quyền sử dụng.
Theo giới quan sát, mặc dù trong gần 50 năm đảng Cộng Hòa Mỹ luôn cho rằng tổng thống Jimmy Carter đã phạm sai lầm khi trao trả kênh đào cho Panama, và tổng thống Ronald Reagan từng đòi lại quyền sở hữu kênh đào, nhưng hồ sơ này từ lâu đã không còn là trọng tâm của đời sống chính trị Mỹ. Tổng thống thứ 47 của nước Mỹ xới trở lại vấn đề khi lên án trực tiếp Trung Quốc là bên đang hưởng lợi, khi « khai thác » và thao túng kênh đào.
Theo ông Trump, bên gánh chịu hậu quả trước hết chính là Mỹ : khoảng 74% tổng lượng hàng hóa qua kênh đào là của tàu Mỹ, và lệ phí cho tàu thuyền hiện đã gia tăng đáng kể. Tân ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio thậm chí dự đoán, nếu căng thẳng Mỹ - Trung bùng phát, Trung Quốc có thể ngăn chặn tuyến giao thông này. Panama có thể sẽ là điểm đến đầu tiên của Marco Rubio trong chuyến công du nước ngoài tháng 2/2025 tới.
Washington từ lâu đã lo ngại về ảnh hưởng của Bắc Kinh ở châu Mỹ Latinh, và Panama được coi là một ví dụ tiêu biểu, trong bối cảnh quốc gia Trung Mỹ này đã cắt quan hệ ngoại giao với Đài Loan để tái lập quan hệ với Trung Quốc vào năm 2017, và tham gia Sáng kiến Vành đai và Con đường của Bắc Kinh.
2/ Nghi ngờ tập trung vào hai cảng chính, án ngữ hai đầu kênh đào do một công ty Hồng Kông quản lý. Chính quyền Panama phản ứng ra sao ?
Nghi ngờ tập trung vào hai cảng chính, án ngữ hai đầu kênh đào do một công ty Hồng Kông quản lý. Theo Reuters, ngày 21/01/2025, tức một ngày sau khi Trump nhậm chức, chính quyền Panama ra quyết định tiến hành kiểm toán công ty Hutchison Port, một công ty con của tập đoàn Hồng Kông CK Hutchison Holdings, tức doanh nghiệp quản lý hai cảng nói trên. Cơ quan Tổng kiểm toán của chính quyền Panama khẳng định là việc kiểm toán sẽ « mang lại sự minh bạch và hiệu quả cho hoạt động » tại hai cảng này.
Đài Pháp France 24 dẫn lại nhận định của bà Tabita Rosendal, một chuyên gia về chính sách đối ngoại của Trung Quốc, tại Đại học Lund (Thụy Điển) ghi nhận : « Đây là sáng kiến duy nhất mà chính phủ có thể thực hiện và là biện pháp tốt nhất mà họ có thể làm để phản bác lại những cáo buộc của Mỹ ».
Việc nghi ngờ doanh nghiệp quản lý hai cảng nói trên chịu ảnh hưởng của Trung Quốc là khó tin. Công ty Hutchison Port không phải là một công ty nhỏ, hoạt động kín đáo, để có thể dễ dàng bị chính quyền Trung Quốc thao túng trong hậu trường. Chuyên gia về hàng hải Trung Quốc Tabita Rosendal nhấn mạnh : « Đây là một trong những nhà đầu tư vào cảng biển lớn nhất thế giới ». Hutchison Port, quản lý 53 công ty tại 24 quốc gia. Trong số các cảng biển Hutchison Port điều hành có cảng Stockholm (Thụy Điển), năm cảng ở Hà Lan và hàng chục cảng khác ở các nước Trung Đông. Hutchison Port do tập đoàn Hồng Kông CK Hutchison Holdings quản lý từ năm 1997, thỏa thuận được gia hạn 25 năm từ 2021. Theo giới quan sát, nếu có bàn tay Trung Quốc điều khiển công ty cảng biển Hutchison Port, uy tín của tập đoàn Hồng Kông CK Hutchison Holdings chắc chắn sẽ sụp đổ.
Trả lời phỏng vấn đài Pháp France 24, các chuyên gia đều nhấn mạnh công ty Hutchison Port đã trải qua nhiều cuộc kiểm toán trong những năm gần đây, và tỏ rõ luôn tuân thủ nghiêm ngặt các quy định. Ông Benjamin Creutzfeldt, giám đốc Viện Khổng Tử tại Leipzig (Đức), chuyên về quan hệ giữa Trung Quốc và các nước Mỹ Latinh, nhận định « cuộc kiểm toán nhìn chung sẽ không mang lại bất cứ điều gì đáng ngờ ».
3/ Phải chăng việc tập đoàn Hồng Kông đầu tư nhiều vào Hoa Lục và đầu tư Trung Quốc gia tăng tại Panama có thể khiến kênh đào có nhiều khả năng bị Bắc Kinh thao túng ?
Nhà sáng lập của tập đoàn Hồng Kông CK Hutchison Holdings là ông Lý Gia Thành (Li Ka-shing), trong một thời gian dài được coi là người giàu nhất châu Á. Theo chuyên gia Tabita Rosendal, khối tài sản lớn này đã giúp ông và gia đình - những người quản lý tập đoàn kể từ khi nhà sáng lập nghỉ hưu vào năm 2018 – « có được một mức độ tự do nhất định trước các ảnh hưởng mà Bắc Kinh có thể gây ra, như đối với các nhà lãnh đạo doanh nghiệp ở Trung Quốc ».
Tuy nhiên, theo chuyên gia Benjamin Creutzfeldt, giám đốc Viện Khổng Tử tại Leipzig, việc tập đoàn của Lý Gia Thành triển khai nhiều hoạt động tại Hoa lục dẫn đến hệ quả là chính quyền trung ương, trên thực tế, có thể có những ảnh hưởng nhất định đến tập đoàn này, và gián tiếp ảnh hưởng đến cách thức tập đoàn này quản lý mạng lưới hải cảng thế giới của tập đoàn ».
Tuy nhiên trên thực tế, chuyên gia Viện Khổng Tử tại Leipzig cũng khẳng định, công ty Hồng Kông chỉ phụ trách hai cảng biển, chứ « hoàn toàn không quản lý kênh đào ». Chuyên gia Tabita Rosendal nhấn mạnh : « Cơ quan quản lý kênh đào Panama trực thuộc chính phủ Panama », và lệ phí đi qua kênh là giống nhau đối với bất cứ tàu nào. Nhưng vì 75% trong số các tàu này là của Mỹ và chỉ có 21% là của Trung Quốc, nên dĩ nhiên Mỹ phải trả nhiều hơn rất nhiều.
Trung Quốc đã chi hàng tỷ đô la để phát triển cơ sở hạ tầng xung quanh kênh đào và những nơi khác ở Panama. Năm 2016, tập đoàn Landbridge Group của Trung Quốc đã mua lại quyền quản lý cảng Margarita, cảng quan trọng nhất Panama, với giá 900 triệu đô la, nằm không xa cửa vào kênh đào ở phía Đại Tây Dương. Panama đang trở thành một « cửa ngõ vào châu lục Mỹ Latinh của Trung Quốc, cả về mặt kinh tế lẫn ngoại giao ».
Ảnh hưởng của Trung Quốc tại Panama đúng là đáng gây lo ngại, nhưng chưa có bằng chứng Bắc Kinh thao túng kênh đào Panama. Theo chuyên gia Rodrigo Martin, chuyên về quan hệ giữa Panama, Trung Quốc và Mỹ tại Đại học Salamanca (Tây Ban Nha), chính sách gia tăng áp lực lên Panama, bất chấp sự thật, của tổng thống Trump có thể sẽ có tác dụng ngược. « Nếu Washington tiếp tục đe dọa Panama, và Trung Quốc vẫn giữ thái độ trung lập, chính quyền Panama có thể sẽ có xu hướng xích lại gần Bắc Kinh hơn nữa », vị chuyên gia đại học Tây Ban Nha cảnh báo.
