Bóng đen xung đột Gaza vẫn phủ dày lên Trung Đông, nơi những thỏa thuận hòa bình mỏng manh đang được tạo ra giữa nghi kỵ và tổn thương. Một trật tự mới có thể hình thành, nhưng chưa ai dám chắc nó sẽ bền vững.
Điều tưởng chừng bất khả thi dường như đã trở thành hiện thực khi cuộc chiến đẫm máu kéo dài hơn hai năm ở Dải Gaza có thể đã kết thúc sau nhiều tuần chờ đợi trong lo âu và kỳ vọng, dù chưa hoàn toàn được đảm bảo. Hamas đã trả tự do cho 20 con tin Israel còn sống sót kể từ cuộc tấn công ngày 7/10/2023, đổi lại việc Israel phóng thích khoảng 1.700 tù nhân Palestine.
Thỏa thuận trao đổi tù binh này là giai đoạn đầu tiên trong kế hoạch 20 điểm do Tổng thống Mỹ Donald Trump đề xuất hồi tháng 9. Ông Trump đã có mặt tại khu vực vào ngày 13/10, phát biểu trước Quốc hội Israel và tham dự một hội nghị tại Ai Cập nhằm thúc đẩy thực thi thỏa thuận mà ông ca ngợi là “không chỉ chấm dứt chiến tranh, mà còn mở ra một thời khắc mang tính bước ngoặt trong lịch sử Trung Đông”.
Liệu điều đó có trở thành hiện thực hay không vẫn còn phải chờ xem.
Người dân vẫy cờ khi xem Tổng thống Mỹ Donald Trump phát biểu tại Quốc hội Israel qua màn hình khổng lồ tại Quảng trường Hostages ở Tel Aviv, Israel. Ảnh: Getty
Có thể nói thành công của thỏa thuận là một thắng lợi cho Tổng thống Trump và điều này phụ thuộc vào khả năng đàm phán của ông cùng các chính phủ Arab trong việc buộc Israel và Hamas chấp thuận chấm dứt giao tranh trước khi bàn đến những vấn đề gai góc hơn trong tương lai.
Cuộc chiến có thể bùng nổ trở lại bất cứ lúc nào, tuy nhiên việc trả tự do cho các con tin và ngừng bắn tại Dải Gaza phần nào đã đem đến tia hi vọng hiếm hoi cho cả người Israel lẫn người Palestine.
Sau hai năm chiến sự, Gaza còn lại gì ?
Thiệt hại mà cuộc chiến để lại gần như không thể đo đếm.
Trong hai năm qua, kể từ sau cuộc tấn công của Hamas khiến khoảng 1.200 người Israel thiệt mạng, đa số là dân thường và 250 người khác bị bắt làm con tin, Israel gần như đã san phẳng Dải Gaza. Hơn 67.000 người Palestine thiệt mạng, phần lớn trong số 2 triệu cư dân Gaza bị buộc phải rời bỏ nhà cửa, hạ tầng và các công trình dân sinh trở thành đống đổ nát.
Nỗi đau của các con tin khiến dư luận Israel dậy sóng, kéo hàng chục nghìn người xuống đường yêu cầu chính phủ đạt được thỏa thuận để đưa họ trở về. Trên trường quốc tế, hình ảnh của Israel bị tổn hại nghiêm trọng: các lãnh đạo bị cáo buộc phạm tội ác chiến tranh trước Tòa án Hình sự Quốc tế, trong khi Israel rơi vào thế cô lập chưa từng có, ngoại trừ đồng minh thân cận là Mỹ.
Sự phẫn nộ toàn cầu khiến nhiều nước từng là đồng minh của Israel trong đó có Anh, Pháp, Canada, Australia, Bồ Đào Nha và Bỉ đã chính thức công nhận Nhà nước Palestine tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc vào tháng 9 vừa qua.
Chưa kể, đây không phải là một thỏa thuận mà chính phủ của Thủ tướng Benjamin Netanyahu sẽ tự nguyện ký kết. Theo nhiều nguồn tin, ông đã phải chịu áp lực mạnh mẽ từ Tổng thống Trump để chấp thuận.
Dù vậy, nếu xét theo góc nhìn quân sự, Israel đã tiến gần hơn bao giờ hết tới một “chiến thắng tuyệt đối”. Theo khuôn khổ thỏa thuận do Tổng thống Trump công bố đầu tháng 10, Israel vẫn sẽ duy trì sự hiện diện quân sự tại Gaza. Hamas không còn kiểm soát vùng đất này và ít nhất trong tương lai gần, Chính quyền Palestine cũng sẽ không.
Các quốc gia khác ngoài Israel sẽ phải gánh phần lớn chi phí tái thiết Dải Gaza. Những tình thế tiến thoái lưỡng nan tưởng chừng như bất khả thi đối với Tel Aviv cuối cùng lại được giải quyết bằng một thỏa thuận có lợi cho họ.
Từ đây, Israel và cả thế giới sẽ phải rút ra những bài học. Quy mô, mức độ hủy diệt và kết quả của chiến dịch Gaza có thể khiến nhiều chính phủ đi đến một kết luận đáng lo ngại rằng cách nhanh nhất để đối phó với các nhóm vũ trang là “nghiền nát” họ, bất chấp hậu quả nhân đạo.
Sự sụp đổ của học thuyết “chống nổi dậy”
Ngay từ đầu, người ta đã hiểu rằng cuộc chiến này khác hẳn những lần giao tranh trước mà Israel đã từng tiến hành ở Gaza vào các năm 2006, 2008 và 2014. Sau thảm kịch ngày 7/10, chiến lược “cắt cỏ” của Israel đã làm suy yếu Hamas mà cần không sa lầy vào những cuộc chiến lâu dài và tốn kém hơn.
Nhiều chuyên gia quốc tế khi đó đã cảnh báo Israel nên học từ sai lầm của Mỹ sau sự kiện 11/9. Cựu Tư lệnh lực lượng Mỹ ở Iraq và Afghanistan, David Petraeus, từng viết rằng Tel Aviv đang lặp lại sai lầm của Washington khi tiến hành chiến sự mà không có kế hoạch hậu chiến cho Gaza.
Ông cho rằng, chiến lược “chống nổi dậy” chỉ thành công khi kết hợp giữa quân sự và quản trị. “Việc tiêu diệt và bắt giữ phiến quân là chưa đủ. Giữ vững lãnh thổ, bảo vệ dân thường và xây dựng bộ máy quản lý mới là chìa khóa để ngăn ngừa xung đột tái phát”, ông Petraeus viết trên tạp chí Foreign Affairs.
Thế nhưng đây không phải con đường mà Israel lựa chọn. Các chỉ huy nới lỏng quy định bảo vệ dân thường, khiến tỷ lệ thương vong ở Gaza vượt xa mọi cuộc xung đột gần đây. Theo một báo cáo cho biết hơn 80% người thiệt mạng là dân thường và hơn 70% công trình đã bị phá hủy tại Gaza. Không những thế, nguồn viện trợ lương thực cho Gaza tại nhiều thời điểm còn bị cắt đứt hoàn toàn.
Israel vẫn tiếp tục chiến đấu bất chấp sức ép từ dư luận cho tới khi một giải pháp được các nước khác, đặc biệt là Mỹ soạn thảo và khiến cho họ có thể chấp nhận.
Theo nhiều nhà phân tích, cuộc chiến tại Gaza sẽ đi ngược lại học thuyết “chống nổi dậy” rằng thay vì “chinh phục lòng dân” thì Israel lại giành chiến thắng bằng sức mạnh tuyệt đối. Mặc dù mất đi 466 binh sĩ, một con số lớn hơn so với các cuộc chiến trước đây của Israel, nhưng con số này vẫn chỉ bằng một nửa thương vong của Mỹ trong năm đầu tiên thực hiện chiến lược tăng quân ở Iraq năm 2007.
Israel đã tiến hành một cuộc chiến tàn khốc đến mức bị Liên Hợp Quốc kết luận phạm tội diệt chủng và Thủ tướng Netanyahu bị Tòa Hình sự Quốc tế truy tố. Thế nhưng, chiến sự đã kết thúc phần lớn theo điều kiện của Israel và được Tổng thống Mỹ mô tả là “một ngày vĩ đại”, điều mà các chính phủ Arab cũng tán thành.
Chiến lược "lấy sức mạnh để áp chế" của Israel đã đạt được mục đích. Nhưng cái giá phải trả là sự cô lập ngày càng sâu sắc và sự thù địch đang lan rộng trong dư luận quốc tế. Nhà báo Yaroslav Trofimov của Wall Street Journal nhận định: “Sự ủng hộ cho người Palestine và thái độ chống lại Israel đã trở thành dấu ấn chính trị của một thế hệ mới”.
Mối quan hệ giữa Israel và Mỹ vẫn là ngoại lệ hiếm hoi, ít có quốc gia nào khác có thể tiến hành một cuộc chiến như vậy mà vẫn nhận được hàng tỷ USD viện trợ quân sự mỗi năm. Và bất kể Hamas có bị tiêu diệt hay không thì cũng khó có thể hình dung ra được cái nhìn thiện cảm của người dân Gaza đối với Israel sau tất cả những gì đã xảy ra.
Một chuẩn mực mới của chiến tranh hiện đại?
Dù vậy, nhiều quốc gia khác có thể rút ra kết luận trái ngược rằng việc tiêu diệt kẻ thù bằng mọi giá là “xứng đáng” ngay cả khi phải trả giá bằng hàng chục nghìn sinh mạng dân thường. Cái gọi là “quy tắc Pottery Barn” của cựu Ngoại trưởng Mỹ Colin Powell – “Nếu anh phá hủy nó, anh phải chịu trách nhiệm với nó” dường như không còn hiệu lực.
Do đó, Gaza có thể được nhớ đến như cuộc chiến “chống nổi dậy” đầu tiên của thời kỳ hậu trật tự quốc tế tự do, một kỷ nguyên mà các thể chế toàn cầu suy yếu và những chuẩn mực về nhân quyền, dân chủ và luật pháp quốc tế đang phai mờ.
Những ngày tới sẽ cho thấy liệu đây chỉ là một thỏa thuận trao đổi con tin hay là khởi đầu cho nền hòa bình lâu dài. Nếu là khởi đầu cho nền hòa bình lâu dài, đó sẽ là sự cứu rỗi hiếm hoi cho người Palestine, mở đường cho viện trợ nhân đạo và tái thiết ở Gaza. Còn với Israel, quốc gia này sẽ phải đối diện với những thất bại chính trị và quân sự dẫn đến thảm kịch ngày 7/10, trước khi bước vào cuộc bầu cử quốc gia dự kiến diễn ra trong năm tới.
Tuy nhiên, di sản thật sự của cuộc chiến này chỉ có thể được nhìn rõ khi những cuộc xung đột trong tương lai bùng phát, khi các chính phủ đối mặt với những câu hỏi về cách họ tiến hành chiến tranh, họ sẽ lại chỉ tay về phía Israel và nói: “Chúng tôi học từ ví dụ đó”.
