|
Đó là Preah Vihear, Ta Muen Thom, Ta Krabey được xây dựng cách đây cả nghìn năm, khi đế chế Khmer ở giai đoạn hùng mạnh, không ai nghĩ sẽ sụp đổ. Ba đền cổ này dù đã rêu phong thời gian, phai màu đá núi vẫn toát lên vẻ uy nghi, tráng lệ của một nền văn minh thờ phụng các vị thần Hindu (Ấn Độ giáo) như thần hủy diệt và tái tạo Shiva, thần bảo hộ Vishnu - những biểu tượng của quyền năng và vũ trụ.
Ngoảnh mặt hướng riêng, tâm điểm căng thẳng quân sự
Đền Preah Vihear như một bản giao hưởng bằng đá trải dài theo trục Bắc-Nam, khiến người ta phải nín lặng trước vẻ đẹp vừa hùng vĩ vừa huyền hoặc. Preah Vihear quay mặt về phía Bắc, hướng về lãnh thổ Thái Lan. Điều này rất đặc biệt, vì phần lớn các đền Khmer cổ thường quay về hướng Đông, theo quan niệm truyền thống trong Hindu giáo để đón ánh sáng Mặt trời - biểu tượng của sự sống và thần Vishnu. Tuy nhiên, Preah Vihear lại được xây dựng theo trục Bắc-Nam, với lối vào chính từ phía Bắc, tức là từ hướng Thái Lan ngày nay, trong khi phần lớn phần đền nằm trên lãnh thổ Campuchia. Việc quay mặt về phía Bắc không chỉ phản ánh yếu tố địa hình - vì đền được xây dựng trên vách núi cao ở dãy Dangrek, mà còn góp phần làm phức tạp thêm tranh chấp biên giới giữa hai nước.
Tuy nằm hoàn toàn trong lãnh thổ Campuchia theo phán quyết năm 1962 của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), nhưng mặt tiền chính và lối vào thuận tiện nhất lại nằm bên phía Thái Lan. Vì thế, trong nhiều năm, du khách, kể cả người Campuchia, muốn tiếp cận đền từ hướng dễ đi này phải mua vé vào một công viên quốc gia của Thái Lan. Nói cách khác, nơi con cháu Khmer phải trả tiền để bước chân vào đền tổ từ bên phía hàng xóm. Để đến với Preah Vihear, người ta băng qua các tầng bậc, hành lang và đài thờ dẫn lên đỉnh thánh điện - nơi như thể đưa họ đến gần hơn với đỉnh Meru thiêng liêng trong vũ trụ quan Hindu. Các vị thần Hindu được cho là sống trên các đỉnh khác nhau của Meru, tùy thuộc cấp bậc của họ.
Ta Muen Thom và Ta Krabey cũng chằng chịt dấu vết thời gian với những khối đá chạm trổ công phu, suối thiêng, dấu tích của lễ nghi xưa cũ - tất cả đan xen giữa rừng thiêng nước độc, khiến nơi đây vừa là địa điểm khảo cổ, vừa là chốn linh thiêng trong tâm khảm người dân Campuchia và Thái Lan. Hai ngôi đền này cùng với Preah Vihear từng nhiều lần trở thành tâm điểm căng thẳng quân sự. Giao tranh bằng súng cối, pháo hạng nặng, thậm chí đụng độ bộ binh, triển khai máy bay chiến đấu không ít lần nổ ra quanh khu vực tranh chấp, khiến quân nhân, dân thường thiệt mạng, cư dân biên giới phải sơ tán, cộng đồng quốc tế lo ngại về “chiến tranh di sản”.
Trước đây từng có các vụ đụng độ nhỏ lẻ, như từ ngày 4-7/2/2011, xung đột bùng phát gần đền Preah Vihear - cả hai bên sử dụng pháo hạng nặng, khiến ít nhất 3 người Thái Lan và 5 người Campuchia thiệt mạng. Nhưng trong cuộc giao tranh mới nhất, kéo dài 5 ngày từ 24/7, lần đầu tiên máy bay chiến đấu được sử dụng - Thái Lan dùng F-16, đánh dấu một bước leo thang nghiêm trọng (trong khi đó, Bộ trưởng Quốc phòng Campuchia Tea Seiha tuyên bố nước này không sở hữu máy bay tiêm kích hay tàu chiến vì “chỉ tập trung vào năng lực phòng thủ”). Cuộc xung đột 5 ngày khiến ít nhất 38 người thiệt mạng, hơn 300.000 người phải sơ tán.
Lịch sử biến động, bản ngã dân tộc
Buồn thay, những ngôi đền xây dựng để phụng thờ thần linh lại trở thành ngòi nổ cho tranh chấp trần tục giữa hai quốc gia Phật giáo. Tại sao hai quốc gia ngày nay có đông dân số theo đạo Phật lại quyết liệt tranh giành quyền sở hữu các công trình Hindu giáo cổ xưa? Câu trả lời nằm không chỉ trong lòng đá cổ, mà còn trong lịch sử đầy biến động và bản ngã dân tộc của mỗi bên.
Với Campuchia, những ngôi đền ấy là hơi thở của tổ tiên. Chúng được xây dựng bởi các vị vua Khmer vĩ đại, là minh chứng sống động cho thời kỳ đỉnh cao của Đế quốc Khmer - thời kỳ mà Campuchia hiện đại luôn khao khát vinh danh như đỉnh cao lịch sử và tự hào văn hóa (Đế quốc Khmer hay Đế quốc Angkor (tiếng Khmer cổ: chuyển tự Latinh: Kambuja) là một cựu đế quốc rộng lớn nhất Đông Nam Á với diện tích lên đến 1 triệu km 2 , từ năm 802-1431). Những bia ký bằng chữ Khmer cổ, những hoa văn đặc trưng của nghệ thuật Angkor, những đường nét kiến trúc gắn liền với thánh địa của một nền văn minh đã khuất - tất cả đều củng cố cho luận điểm của phía Campuchia: đây là sản phẩm và tài sản tinh thần của người Khmer, bất luận ranh giới hiện tại nằm ở đâu.
Trong khi đó, Thái Lan dựa vào thực tế địa lý và ảnh hưởng lịch sử để bảo vệ lập trường của mình. Nhiều đền nằm sát hoặc ngay trên phần đất mà người Thái cho là lãnh thổ của họ, dễ tiếp cận từ phía Thái Lan hơn. Thời kỳ vương quốc Ayutthaya và sau này là Xiêm, nhiều vùng thuộc Campuchia từng nằm dưới sự kiểm soát của người Thái, và một số đền tháp cũng từng được người Thái trùng tu, thờ phụng theo nghi lễ hoàng gia. Dù theo Phật giáo nguyên thủy (khoảng ước tính khoảng 95% người dân Thái Lan theo Phật giáo và hệ phái Theravada là phổ biến nhất là phổ biến nhất), Thái Lan vẫn lưu giữ nhiều yếu tố Hindu trong vương quyền, trong văn hóa hoàng gia, trong điển tích về vũ trụ và đức vua - điều khiến cho các ngôi đền Hindu không hoàn toàn xa lạ với tâm thức người Thái.
Và rồi còn có yếu tố chính trị, quân sự và kinh tế. Những ngôi đền không chỉ là di sản, mà còn là biểu tượng chủ quyền. Chúng thường nằm trên những vị trí cao, kiểm soát vùng biên, mang ý nghĩa chiến lược. Việc sở hữu chúng đồng nghĩa với việc khẳng định ranh giới, ảnh hưởng và quyền lực. Bên cạnh đó, giá trị du lịch, danh hiệu di sản thế giới, và sự chú ý quốc tế cũng khiến mỗi ngôi đền trở thành một “viên ngọc quý” không thể từ bỏ.
Giữa những hồi chuông chùa và lời kinh Phật nơi biên cương, những phiến đá rêu phong vẫn im lặng, chứng kiến con người tranh chấp, đổ máu vì di sản xa xưa. Trong nghịch lý đó, vẻ đẹp và bi kịch của lịch sử cùng tồn tại, như một vết nứt chưa lành trên gương mặt thời gian.
Quan hệ Thái Lan-Campuchia hồi cuối tháng trước được đánh giá là ở mức tồi tệ nhất trong hơn một thập kỷ qua. “Tình hình đã xấu đi từng ngày trong nhiều tuần qua, khi Campuchia rải mìn khiến binh lính Thái bị thương, và việc Bangkok trục xuất đại sứ Campuchia dường như là giọt nước tràn ly”, ông Phil Robertson, giám đốc tổ chức Tư vấn Nhân quyền và Lao động châu Á, nói với Al Jazeera cuối tháng 7/2025. Đường biên giới dài 818 km giữa hai nước từ lâu đã là nguồn gốc của căng thẳng và ganh đua, do cả hai tranh chấp các mốc phân định được vẽ vào năm 1907, dưới thời Pháp đô hộ Campuchia. Khu vực biên giới có một số ngôi đền cổ hàng thế kỷ mà cả hai bên đều tuyên bố chủ quyền. Trước đây từng có thảo luận về việc thiết lập một khu phi quân sự, nhưng đến nay không có khu vực chính thức nào được thiết lập.
4 điểm chung của các đền biên giới
- Nguồn gốc Khmer: Hầu hết các đền được xây dựng trong thời kỳ Angkor, phản ánh sự thống trị văn hóa của đế chế Khmer trong khu vực.
- Nền tảng Hindu, ảnh hưởng Phật giáo: Ban đầu là đền Hindu, nhưng hiện nay nhiều ngôi đền đã trở thành nơi thờ cúng Phật giáo.
-Vị trí chiến lược: Thường được xây dựng trên các vùng đất cao hoặc dọc các tuyến đường cổ, mang ý nghĩa cả về tâm linh lẫn quân sự.
- Biểu tượng của chủ quyền và bản sắc: Thái Lan và Campuchia đều sử dụng các ngôi đền này để khẳng định tính chính danh lịch sử và quyền sở hữu văn hóa. Khu vực Preah Vihear là điểm nóng tranh chấp biên giới nổi bật nhất. Đền được xây dựng dưới thời đế chế Khmer, chủ yếu từ thế kỷ 9-12, để thờ thần Shiva, được UNESCO công nhận di sản thế giới vào năm 2008, khiến Thái Lan phản đối mạnh mẽ. Đền được xây dựng theo trục Bắc-Nam, khác với phần lớn các đền Khmer khác vốn theo trục Đông-Tây, có các bậc thang lớn và lối đi dài dẫn lên điện chính. Đền thể hiện triết lý tôn giáo Khmer, vũ trụ luận Hindu và nghệ thuật đỉnh cao. Ta Muen Thom nằm gần biên giới giữa tỉnh Surin của Thái Lan và tỉnh Oddar Meanchey của Campuchia. Cả hai bên đều tuyên bố chủ quyền; đôi khi quân đội Campuchia chiếm giữ khu vực này. Được xây dựng vào thế kỷ 11, đền là một trạm nghỉ cho các đoàn hành hương trên mạng lưới đường cổ Khmer. Ta Krabey nằm giữa biên giới tỉnh Surin (Thái Lan) và tỉnh Oddar Meanchey (Campuchia); cả hai nước đều triển khai quân đội xung quanh khu vực này. Là một ngôi đền thời Angkor ít được biết đến (đền nhỏ bằng sa thạch với các bệ cửa và hoa văn điêu khắc tinh xảo), nhưng có giá trị văn hóa quan trọng, có thể được xây dựng để thờ thần Shiva, thể hiện qua các hiện vật như linga…
VietBF@ Sưu tập
|
|
