Năm đặc vụ liên bang bước vào Frontiersman Sports – một cửa hàng súng nằm trên tuyến xa lộ tấp nập ở trung Minnesota – và đưa cho người quản lý Chris Mercadante một số sê-ri. Lật cuốn sổ ghi chép mọi khẩu súng đã qua tay cửa hàng, ông nhanh chóng xác định đó là khẩu súng lục ổ quay (.38 Special) mà một khách hàng vừa mua bốn ngày trước.
Chỉ vài giờ trước khi các đặc vụ của FBI và Cục Rượu, Thuốc lá, Vũ khí & Chất nổ (ATF) xuất hiện hôm 27/8, khách hàng ấy – được cảnh sát xác định là Robin Westman, 23 tuổi – đã nổ súng vào Trường Công giáo Annunciation ở Minneapolis, bắn xuyên qua các khung cửa kính hướng vào dãy ghế nhà thờ, khiến hai em nhỏ thiệt mạng và làm 18 người khác bị thương. Tin dữ xảy ra cách cửa hàng chỉ khoảng 10 dặm, thổi bùng nỗi lo đã âm ỉ trong lòng người quản lý 60 tuổi.
“Không ai muốn nghe, muốn thấy, hay muốn liên quan đến những chuyện như thế,” Mercadante nói. “Nỗi lo của chúng tôi luôn là: lỡ một khẩu súng dùng trong thảm sát lại xuất phát từ cửa hàng mình thì sao.”
Sau khi xác nhận với điều tra viên rằng vị khách đã mua một khẩu .38 Special cùng đạn, Mercadante trích xuất đoạn video an ninh ngày 23/8: Westman vào cửa hàng khoảng 40 phút, trò chuyện, cười nói với nhân viên và một khách khác, cầm thử vài mẫu súng và xem đạn dược. Dù cảnh sát chưa nêu khẩu súng lục có được dùng trong vụ nổ súng hay không, cảnh tượng ấy vẫn khiến cả tập thể dày dạn kinh nghiệm của Frontiersman Sports bàng hoàng.
Chủ cửa hàng Kory Krause nói ông “chỉ muốn đi tắm cho sạch” sau khi xem lại toàn bộ cảnh Westman ở cửa hàng mình – nơi ông sở hữu đã 16 năm. “Bạn luôn tự vấn: mình có thể làm nhiều hơn không? Có dấu hiệu nào mình đã bỏ lỡ không?” Mercadante chia sẻ. “(Nghi phạm) cười đùa, nói năng bình thường. Nếu thế mà không phải là cái ác thì còn gì là cái ác.”
“Cờ đỏ” không xuất hiện
Mercadante hôm đó không có ca trực, nhưng sau sự cố ông đã cùng các nhân viên – kể cả những người trực tiếp tiếp xúc với Westman – cầu nguyện. Tất cả đều thống nhất: những “cờ đỏ” mà họ được đào tạo để nhận biết đã… không xuất hiện. “Người đó hỏi đúng câu, thân thiện, hành xử ‘bình thường’ và tỏ ra hiểu biết về súng,” một nhân viên đề nghị giấu tên nói. “Tôi không thể tin nổi.”
Frontiersman Sports từ lâu đặt mục tiêu sàng lọc khách kỹ hơn luật yêu cầu. Theo Krause, họ sẵn sàng từ chối bán nếu khách có dấu hiệu gây nguy hiểm cho bản thân hoặc người khác, say xỉn, phê thuốc, mất ổn định tâm thần, hay có vẻ đang mua hộ (straw purchase). “Chúng tôi không phân biệt đối xử dựa trên sắc tộc, giới tính, tuổi tác, xu hướng tính dục hay ngoại hình. Chúng tôi chỉ phân biệt dựa trên hành vi,” ông nói, cho biết có tuần cửa hàng từ chối nhiều trường hợp.
Các “cờ đỏ” mà họ chú ý rất đa dạng. Với straw purchase, nhân viên quan sát từ bãi đậu xe: khi một xe chở nhiều người tới mà chỉ một người – thường là cô gái trẻ – bước vào với yêu cầu rất cụ thể về một mẫu súng, họ lập tức cảnh giác. Hai năm trước, cửa hàng còn cấm khách dùng điện thoại vì bắt gặp quá nhiều trường hợp chụp ảnh gửi ra ngoài “nhờ quyết” rồi mua hộ. Với sức khỏe tâm thần, có trường hợp khá rõ: một người xộc vào vừa chửi bới hàng xóm vừa đòi mua súng – họ kiên quyết nói “không”. Nhưng thường thì tinh tế hơn: khách đổ mồ hôi, nói lắp, cầm súng vụng về, đặt những câu hỏi bất thường… “Không phải họ mua gì, mà là họ hành xử thế nào khi mua,” Mercadante nói. “Đôi lúc chỉ là linh cảm rằng họ không thành thật.”
Quy trình nhận diện rủi ro của cửa hàng liên tục cập nhật: một phần là đào tạo chính thức, phần lớn là rút kinh nghiệm qua từng tình huống, trao đổi nội bộ và cảnh báo lẫn nhau. Có lần, một cụ ông yếu tay xin mua súng lục và chỉ một viên đạn; chi tiết ấy đủ để nhân viên nghi cụ có ý định tự sát và từ chối bán, đồng thời báo cơ quan chức năng để can thiệp.
Sau vụ nổ súng nhằm vào Charlie Kirk ngày 10/9, cửa hàng còn bổ sung biện pháp tình huống: nếu khách mặc chiếc áo phông in cờ Mỹ và đại bàng – giống áo của nghi phạm trong vụ đó – họ sẽ quan sát sát hơn, sẵn sàng từ chối và tùy diễn biến sẽ gọi ATF hoặc cảnh sát địa phương.
Pháp lý, kiểm tra lý lịch và hồ sơ của nghi phạm
Tại Minnesota, người mua súng phải vượt qua kiểm tra lý lịch tức thời NICS của FBI: khách điền mẫu, cửa hàng gửi trực tuyến và thường nhận phản hồi “chấp thuận”, “trì hoãn” hoặc “từ chối” trong khoảng 5 phút. Người mua còn cần giấy phép mua hoặc mang súng ngắn và một số loại bán tự động, kèm kiểm tra lý lịch. Minnesota cũng có lệnh bảo vệ rủi ro cao (ERPO) cho phép thân nhân hoặc cảnh sát đề nghị tòa tạm thời tước quyền mua/giữ súng của người có nguy cơ.
Theo cảnh sát Minneapolis, Westman gần đây đã được cấp giấy phép mua; tra cứu hồ sơ tòa án bang không thấy tiền án, chỉ vài lỗi vi phạm giao thông năm 2021. Không có bản ghi ERPO nào liên quan tới Westman. Trong các tài liệu lệnh khám xét, nhà chức trách thu giữ một số vũ khí gồm một khẩu súng trường bán tự động Magpul, một súng ngắn bán tự động Taurus và một shotgun bơm Mossberg; chưa thấy đề cập tới khẩu súng lục mua tại Frontiersman Sports.
Tranh cãi về đề xuất hạn chế người chuyển giới sở hữu súng
Sau vụ nổ súng ở Minneapolis, có thông tin một số quan chức tư pháp liên bang cân nhắc đề xuất hạn chế người chuyển giới sở hữu súng bằng cách coi họ “bị bệnh tâm thần”. Krause phản đối: “Cấm kiểu đó không giải quyết vấn đề và cũng khó thực thi. Trọng tâm phải là sức khỏe tâm thần. Là người chuyển giới không phải bệnh tâm thần.” Quan điểm y khoa hiện hành cũng khẳng định bản dạng giới không phải chẩn đoán tâm thần; một số người chuyển giới có thể trải nghiệm “phiền muộn giới” (gender dysphoria) – một tình trạng có thể chẩn đoán khi gây khổ sở lâm sàng, nhưng đó là câu chuyện khác.
Thống kê cho thấy đại đa số các vụ tấn công hàng loạt ở Mỹ không liên quan tới người chuyển giới. Từ tháng 1/2013 đến nay, trong hơn 5.700 vụ nổ súng làm bốn người trở lên bị thương hoặc thiệt mạng (không tính kẻ nổ súng), chỉ có 5 vụ xác định nghi phạm là người chuyển giới, theo Giám đốc sáng lập Mark Bryant của Gun Violence Archive. Ngay tại Frontiersman Sports, Krause cho biết có các khách hàng chuyển giới là người đam mê bắn mục tiêu, sưu tầm súng, “hoàn toàn không mất ổn định”.
“Đòi nhân viên phân biệt ai là người chuyển giới để thi hành lệnh cấm chẳng khác nào mở ra một cái ‘hộp Pandora’ vô lý,” Krause nói. “Chúng tôi không đi ‘kiểm tra cơ thể’ ai cả.”
“Muốn là người dừng được vụ tiếp theo”
Khi linh cảm có điều gì đó không ổn, Mercadante thường gọi đồng nghiệp đứng ra quan sát chéo. Ông chấp nhận những lời quát nạt, dọa kiện mỗi khi từ chối bán: “Tôi sẽ không để một khẩu súng rời khỏi cửa hàng nếu cảm thấy không đúng.” Cửa hàng còn chủ động báo cho các tiệm súng lân cận khi nghi một khách có rủi ro, để cộng đồng bán lẻ cùng cảnh giác.
Dẫu vậy, vụ việc với Westman vẫn để lại vết hằn tâm lý, đặc biệt với nhân viên trẻ là người trực tiếp bán. “Bạn phải tiếp tục sống tiếp, không phải để quên đi điều đã xảy ra, mà để ghi nhớ nó,” Mercadante nói. “Bạn phải giữ giác quan và mức độ cảnh giác ở mức cao hơn – vì bạn muốn là người dừng được vụ tiếp theo.”
