Trong thế giới động vật, bạch tuộc và các loài động vật chân đầu như mực, mực nang hay nautilus được biết đến như những bậc thầy ngụy trang bậc nhất. Chúng có khả năng thay đổi màu sắc và kết cấu da để hòa mình vào môi trường xung quanh chỉ trong tích tắc. Điều đáng kinh ngạc là chúng thực hiện điều này mà không cần khả năng phân biệt màu sắc, bởi lẽ, chúng thực sự bị mù màu.
Bạch tuộc: Sinh vật mù màu nhưng "nhìn thấy" sắc màu
Các nghiên cứu trong thế kỷ 20 đã chỉ ra rằng bạch tuộc, giống như các loài động vật chân đầu khác, chỉ sở hữu một sắc tố thị giác. Khi phân tích mắt của bạch tuộc thường (Octopus vulgaris), các nhà khoa học phát hiện ra rằng võng mạc của chúng chỉ chứa một loại protein nhạy sáng duy nhất, hoạt động trong phạm vi bước sóng 475–360 nm. Điều này đồng nghĩa với việc bạch tuộc chỉ có thể nhìn thấy các sắc thái đen và trắng.
Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: Làm thế nào một sinh vật bị mù màu lại có thể đạt đến trình độ ngụy trang tinh vi đến vậy? Bí mật nằm ở cấu trúc da độc đáo và khả năng xử lý thông tin thị giác phi thường của chúng.
Nghệ thuật ngụy trang tuyệt diệu
Bạch tuộc và các loài chân đầu khác sở hữu nhiều kiểu ngụy trang khác nhau, được điều chỉnh tùy thuộc vào môi trường. Những mẫu cơ thể đơn giản như họa tiết đồng nhất được sử dụng khi chúng muốn ẩn mình trên các bề mặt mịn như cát biển. Các hoa văn lốm đốm xuất hiện khi chúng ngụy trang trên nền sỏi, trong khi các hoa văn phá vỡ với mảng sáng tối rõ nét giúp chúng hòa lẫn vào các khu vực đá lớn.
Quá trình này được thực hiện nhờ lớp da đặc biệt với ba tầng chính: Tế bào sắc tố (chromatophores): Đây là các túi chứa sắc tố đỏ, vàng và nâu, được bao bọc bởi các cơ siêu nhỏ. Khi các cơ này co giãn, túi sắc tố mở ra, tạo nên sự thay đổi màu sắc trên da; Iridophores và leucophores: Hai loại cấu trúc phản chiếu ánh sáng này góp phần tạo ra các hiệu ứng màu xanh lam, đỏ tươi hoặc trắng, tăng cường khả năng ngụy trang của bạch tuộc.
Đặc biệt, các tế bào sắc tố và cấu trúc phản chiếu này đều được điều khiển bởi hệ thần kinh, cho phép bạch tuộc thay đổi màu sắc chỉ trong vài mili giây.
Da nhạy sáng: "Mắt" thứ hai của bạch tuộc
Một phát hiện quan trọng khác về khả năng ngụy trang của bạch tuộc đến từ nghiên cứu vào năm 2015. Các nhà khoa học nhận thấy da của bạch tuộc chứa rhodopsin – loại protein nhạy cảm với ánh sáng thường chỉ xuất hiện trong võng mạc. Điều này cho phép da của chúng phát hiện ánh sáng trực tiếp, thậm chí không cần sự hỗ trợ từ mắt.
Khi thử nghiệm với các mẫu bàn cờ đen trắng, bạch tuộc dễ dàng thay đổi màu sắc để hòa lẫn vào môi trường. Ngược lại, chúng gặp khó khăn trong việc phản ứng với các mẫu màu sặc sỡ như vàng hay xanh lam. Điều này củng cố thêm giả thuyết rằng da của bạch tuộc đóng vai trò như một công cụ cảm nhận ánh sáng, giúp chúng ngụy trang ngay cả khi bị che khuất tầm nhìn.
Bí mật nằm ở đồng tử lệch trục
Dù bị mù màu, bạch tuộc vẫn có khả năng nhận biết màu sắc thông qua một hiện tượng quang học gọi là quang sai màu . Đây là hiện tượng thấu kính không thể đưa tất cả các bước sóng ánh sáng đến một tiêu điểm chung, dẫn đến việc các màu sắc bị tách biệt và tạo ra viền màu quanh hình ảnh.
Đồng tử hình quả tạ độc đáo của bạch tuộc, cùng với đồng tử hình chữ U của mực và mực nang, được cho là đã tiến hóa để tận dụng tối đa hiện tượng quang sai màu. Cơ chế này cho phép chúng xác định bước sóng ánh sáng từ các vật thể, giúp phân biệt các màu sắc mà không cần đến thị lực thông thường.
Một nghiên cứu vào năm 2016 đã mô hình hóa cách đồng tử lệch trục giúp bạch tuộc "nhìn thấy" màu sắc. Kết quả cho thấy, đồng tử rộng của bạch tuộc có thể thay đổi tiêu điểm, cho phép chúng tập trung ánh sáng từ các bước sóng khác nhau lên võng mạc. Dù cơ chế này vẫn cần được chứng minh thêm qua các thí nghiệm, nó mở ra hướng giải thích mới về khả năng đặc biệt của bạch tuộc trong việc cảm nhận màu sắc.
Mắt bạch tuộc: Tuyệt phẩm của sự tiến hóa
Ngoài những cơ chế độc đáo trên, mắt của bạch tuộc cũng là một minh chứng cho sự tiến hóa hội tụ. Dù khác biệt về mặt di truyền, cấu trúc mắt của bạch tuộc và con người lại có nhiều điểm tương đồng đáng kinh ngạc, từ mống mắt, thủy tinh thể, võng mạc cho đến dây thần kinh thị giác.
Điểm khác biệt lớn nhất là cách bạch tuộc tập trung hình ảnh. Thay vì thay đổi hình dạng của thủy tinh thể như con người, bạch tuộc điều chỉnh vị trí của thấu kính để lấy nét. Đặc biệt, mắt của chúng không có điểm mù, cho phép quan sát toàn cảnh mà không bị gián đoạn.
Câu hỏi vẫn còn bỏ ngỏ
Dù đã có nhiều khám phá về thị lực và khả năng ngụy trang của bạch tuộc, vẫn còn nhiều điều chưa được giải đáp. Liệu chúng thực sự hiểu được màu sắc hay chỉ đơn thuần phản ứng theo cơ chế sinh học? Những cơ chế như quang sai màu và vai trò của rhodopsin trong da liệu có phải là lời giải thích đầy đủ?
Các nhà khoa học vẫn đang tiếp tục nghiên cứu để giải mã hoàn toàn bí mật này. Tuy nhiên, có một điều chắc chắn: Bạch tuộc là minh chứng sống động cho sự kỳ diệu của tự nhiên, nơi mà mỗi sinh vật đều được trang bị những công cụ đặc biệt để tồn tại và phát triển.
Dù bị mù màu, chúng vẫn có thể ngụy trang một cách hoàn hảo nhờ sự kết hợp giữa cấu trúc da đặc biệt, cơ chế quang sai màu và thị giác độc đáo. Những khám phá này không chỉ mở ra cái nhìn mới về sinh học tiến hóa mà còn truyền cảm hứng cho các ứng dụng công nghệ trong tương lai, từ ngụy trang quân sự đến cảm biến ánh sáng tiên tiến.
VietBF@ Sưu tập
