Dù muốn hay không, đô la Mỹ vẫn là tay chơi "độc cô bất bại"!

[trungthuc]

Trong một bài báo mới đây, tờ Foreign Policy có viết, "China Is Quietly Trying to Dethrone the Dollar". Trên thực tế, chiến dịch nhằm lật đổ đồng đô la Mỹ (viết tắt là USD) đã được tiến hành rất ồn ào và công khai. Cái gọi là "de-dollarization" đã được thực hiện từ ít nhất là 10 năm qua. Tuy nhiên, Bắc Kinh vẫn gặp thất bại hoặc kết quả đạt được rất là khiêm tốn.

Khi còn làm ăn với Mỹ và phụ thuộc thị trường Mỹ, TQ cũng như thế giới nói chung còn buộc phải đếm tiền bằng đô la Mỹ và khó mà lật đổ được đồng tiền này. (Hình minh họa: STR/AFP via Getty Images)

Tại sao không thể khai tử nổi USD?
Việc mà Bộ Tài Chính Hoa Kỳ cho đóng băng nguồn dự trữ bằng USD của một quốc gia có chủ quyền (trong trường hợp này là Nga, do đã ngang nhiên xâm lược Ukraine) là một sự kiện tạo ra địa chấn thật lớn, dẫn đến nguy cơ các nước có lợi ích địa lý/chính trị với Mỹ phải nghĩ đến việc phải bỏ sử dụng USD trong các giao dịch thương mại hoặc đầu tư.

Trên thực tế, một số chính phủ bên ngoài Tây phương đang tìm cách giảm mức độ gắn kết với đồng USD. Nga hiện buộc phải thanh toán 1/4 giao dịch thương mại quốc tế bằng đồng nhân dân tệ (NDT) và thương mại song phương với TQ gần như được thanh toán hoàn toàn bằng đơn vị tiền tệ của hai nước này.

Hồi tháng Ba, 2023, TQ lần đầu tiên cho thanh toán việc mua khí đốt với Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất (UAE) bằng tiền nhân dân tệ của họ thay vì đồng USD. Tháng Mười Một, 2023, TQ và Saudi Arabia ký thỏa thuận cho hoán đổi tiền tệ, với mong muốn mở rộng việc sử dụng đồng tiền của hai quốc gia, thay vì là đồng USD.

Có nhiều dấu hiệu đáng lo ngại đối với USD. Cho dù dự trữ ngoại hối của các ngân hàng trung ương tăng đều đặn trong hơn 20 năm qua, nhưng tỷ lệ nắm giữ bằng USD đã đạt mức thấp nhất vào quý 4, 2022. Cụ thể hơn, tỷ trọng USD trong dự trữ ngoại hối của các ngân hàng trung ương thế giới đã giảm từ hơn 70% vào đầu những năm 2000 xuống còn dưới 60% như hiện nay. Điều này phản ảnh một số diễn biến kinh tế cũng như địa lý/chính trị.

Chẳng hạn, tỷ trọng của kinh tế Mỹ trong sản lượng thế giới đang sụt giảm, trong khi các nền kinh tế mới nổi, đặc biệt là TQ, tiếp tục phát triển nhanh hơn Mỹ. TQ hiện là đối tác thương mại chính của hơn 120 quốc gia, với kim ngạch xuất cảng lên tới hơn 3,600 tỷ USD. Trong 20 năm qua, tỷ trọng TQ trong nền kinh tế toàn cầu đã tăng hơn gấp đôi, từ 8.9% lên 18.5%, trong khi tỷ trọng Mỹ giảm từ 20.1% xuống 15.5% tính theo sức mua tương đương, theo trích dẫn lại từ The Conversation ngày 12/1/2024.

Năm 2023, các nền kinh tế BRICS (gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, TQ và Nam Phi) đã qua mặt G7 (Mỹ, Canada, Anh, Pháp, Ý, Nhật và Đức) xét theo tỷ lệ GDP thế giới tính theo sức mua tương đương. Trong khi đó, khối BRICS lại đang được mở rộng (thêm Iran, Ai Cập, Ethiopia và Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất) và họ cam kết xây dựng những giao dịch không dựa vào đồng USD.

Muốn chết cũng không thể nào, vì sao?

Nền kinh tế Mỹ nay không còn khổng lồ như trước. Nợ công rất lớn và tiếp tục tăng, trong khi việc hoạch định chính sách ở Washington ngày càng thất thường và khó đoán. Những mối đe dọa dai dẳng về việc vỡ nợ đã làm giảm đi nhận thức cho rằng trái phiếu của chính phủ Hoa Kỳ là an toàn. Tệ hơn, các yếu tố nền tảng tạo ra sức mạnh đồng tiền USD-pháp quyền, sự độc lập của Ngân Hàng Trung Ương (Fed), cơ chế kiểm soát cân bằng quyền lực (check and balance) đã bị các chính trị gia theo chủ nghĩa dân túy làm xói mòn.

Do vậy, không có gì ngạc nhiên nếu đồng USD mất dần đi sức mạnh. Tuy nhiên, như sự phân tích của tác giả Eswar Prasad trên Foreign Affairs (ấn bản July/August 2024), trên thực tế, điều ngược lại đang xảy ra. Các xu hướng được cho là làm suy yếu USD, phần nhiều trong số đó là do chính sách của Mỹ, lại đang được củng cố sự thống trị toàn cầu của USD. USD vẫn là đồng tiền đứng đầu thế giới, một phần nhờ quy mô và sự năng động của nền kinh tế Mỹ so với các nền kinh tế lớn khác.

Quan trọng hơn, mặc dù thể chế chính trị ở Mỹ đang bị lung lay, nhưng thể chế ở những nơi khác cũng chẳng tốt gì hơn. Khắp nơi, đâu cũng thấy sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy và chủ nghĩa độc tài. Ngoài ra, những bất ổn kinh tế và địa lý/chính trị trên thế giới lại khiến cho giới đầu tư quay trở về với USD, vốn luôn là loại tiền tệ đáng tin cậy. Hơn nữa, thị trường tài chính của Hoa Kỳ vẫn còn lớn hơn nhiều so với các quốc gia khác, khiến cho việc mua và bán tài sản bằng đồng USD luôn trở nên dễ dàng.

Ngay cả khi USD mất đi một số vị thế, khoảng cách giữa nó với bất cứ đối thủ giả định nào vẫn chỉ có phần tăng lên mà không có dấu hiệu sẽ dừng. TQ và Ấn Độ đã trở thành cường quốc kinh tế lớn nhưng giá trị đồng tiền của họ vẫn chưa tăng bên ngoài phạm vi đất nước họ. Ít nhất một nửa tổng số giao dịch thương mại quốc tế hiện vẫn được tính bằng đồng USD, nhiều hơn bất cứ loại tiền tệ nào khác, và thậm chí còn lớn hơn nhiều so với tỷ trọng thương mại thế giới của Mỹ (khoảng 11%).

Thật khó có thể "quăng cục lơ" với USD khi nó vẫn chứng tỏ vai trò luôn đứng ở vị trí đầu bảng của cái gọi là "tiền hóa đơn" (invoicing currency) lẫn "tiền thanh toán" (payment currency). Có nghĩa, đây là thứ tiền tệ được ghi trong hàng tỷ tỷ hóa đơn giao dịch thương mại toàn cầu hàng ngày. Khoảng một nửa khoản chi trả thương mại quốc tế được thanh toán bằng USD. Khi một công ty TQ cho nhập quặng sắt từ Brazil hoặc một công ty Brazil mua chất bán dẫn từ TQ, những sự giao dịch này hầu như luôn được lập hóa đơn và thanh toán bằng USD (thay vì bằng đồng reais của Brazil hoặc NDT của TQ).

USD tất nhiên là đồng tiền dự trữ chính của toàn cầu. Có đến 59% tổng số dự trữ ngoại hối tại các ngân hàng trung ương trên thế giới đều được giữ bằng tài sản định giá với USD, hoặc tài sản có mệnh giá và giá cả được ghi bằng USD. Đồng bạc xanh của Mỹ cũng là nguồn chi trả chính trên thị trường nợ toàn cầu. Khi các công ty hoặc chính phủ ở các nước đang phát triển huy đồng tiền, có nghĩa đi vay mượn nợ, họ gần như luôn bị buộc phải vay bằng ngoại tệ mà "ngoại tệ ở đây chính là USD" (điều này thường là do giới đầu tư nước ngoài thiếu niềm tin vào giá trị đồng nội tệ của các quốc gia đó và muốn được hoàn trả bằng USD cho chắc ăn).

Ngay cả một số công ty và ngân hàng ở châu Âu cũng thích huy động vốn bằng USD. Hai phần ba chứng khoán do các công ty thế giới phát hành bên ngoài quốc gia của họ đều có mệnh giá bằng USD. Cần nhắc lại, trong cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, ngay cả Ngân Hàng Trung Ương Anh và Ngân Hàng Trung Ương Châu Âu cũng đi vay USD từ Fed.

USD, "độc cô bất bại"

TQ và Nga từ nhiều năm qua luôn dồn mọi nỗ lực để làm suy yếu USD, thậm chí công khai tuyên bố "sẽ lật đổ nó". Tuy nhiên, chỉ có nước Mỹ mới có thể gây ảnh hưởng đến giá trị đồng tiền của họ. Với một số giới phân tích kinh tế, USD ngày càng trở thành một tài sản mang lại nhiều rủi ro. Tuy nhiên, Hoa Kỳ vẫn là nền kinh tế rất năng động và có sức bật phục hồi đáng nể, tuy nhiên, đến cuối năm 2024 này, tổng nợ công liên bang có khả năng vượt quá 35,000 tỷ USD, tức khoảng 125% GDP. Trong khi đó, Quốc Hội Hoa Kỳ gần như không có ý định giảm chi tiêu hoặc cho tăng thuế. Chính phủ Mỹ dĩ nhiên không bao giờ từ bỏ trách nhiệm về nợ của họ; tuy nhiên mối đe dọa về các vụ vỡ nợ, ngay cả trong thời gian ngắn, cùng với mức độ nợ ngày càng tăng và lớn, đã khiến cho các cơ quan đánh giá như S&P và Fitch cho hạ xếp hạng trái phiếu của chính phủ Hoa Kỳ.

Bất luận như thế nào, những dự đoán về sự sụp đổ của đồng USD đã được phóng đại lên từ rất nhiều điểm yếu của đồng tiền tệ này. Trong nhiều năm, giới phân tích nhiều lần gióng tiếng chuông inh ỏi cảnh cáo về cái chết của đơn vị tiền tệ Hoa Kỳ. Tuy nhiên, chẳng có đồng tiền nào, từ đồng yen của Nhật đến NDT của TQ, có thể thay thế cho đồng USD. Thậm chí đồng euro cũng không thể đánh gục nổi đồng bạc xanh của Mỹ.

Khi được ra đời năm 1999, euro là tín hiệu cho thấy ngày tàn của USD dường như đã gần kề. Đến năm 2009, tỷ trọng euro trong dự trữ ngoại hối toàn cầu bắt đầu tăng lên 28%, từ mức 18% vào năm 2000, trong khi tỷ trọng USD giảm đi một lượng tương ứng. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng nợ ở khu vực đồng euro năm 2009 đã bộc lộ ra những điểm yếu về kinh tế lẫn chính trị của liên minh tiền tệ Châu Âu. Từ đó, tỷ trọng dự trữ ngoại hối toàn cầu của euro dần bị xói mòn, bây giờ, đã giảm chỉ còn dưới 20%.

Đồng NDT của TQ cũng có số phận tương tự. Năm 2010, Bắc Kinh tích cực thúc đẩy việc "quốc tế hóa" đồng tiền của họ. Đến năm 2015, chỉ có khoảng 3% các giao dịch toàn cầu đã được thực hiện bằng NDT, tăng từ mức 0% chỉ trong năm năm trước đó. Dù vậy, tỷ trọng dự trữ ngoại hối toàn cầu được nắm giữ bằng NDT vẫn thấy èo uột và bị giậm chân tại chỗ, tức là khoảng dưới 3%.

Một trong những chiêu trò mà TQ cho thực hiện trong việc lật đổ ngai vàng của USD là kêu gọi "thay USD bằng SDR" (Special Drawing Rights). SDR không phải là đơn vị tiền tệ mà chỉ là "đơn vị kế toán" (accounting unit), được thiết lập ra từ năm 1969 mà Quỹ Tiền Tệ Quốc Tế (IMF) dùng để tính toán các hoạt động giao dịch (cụ thể là các khoản vay mượn) giữa các quốc gia thành viên. Từ năm 1999 đến 2015, giá trị SDR được gắn với giá trị của bốn loại tiền tệ chính: USD, euro, bảng Anh và yen Nhật, với mỗi loại tiền tệ có trọng số cụ thể. Trọng số các loại tiền tệ trong "rổ SDR" dựa trên công thức tính toán GDP của một quốc gia, tỷ trọng thương mại thế giới và tỷ trọng dự trữ ngoại hối toàn cầu được nắm giữ bằng loại tiền đó. Tổng trọng số là 100.

Để nhấn mạnh sức mạnh kinh tế đang lên của TQ, IMF cho bổ sung NDT vào "rổ SDR" vào năm 2016. IMF cho điều chỉnh trọng số năm năm một lần để phản ảnh những thay đổi của các biến số trong công thức. Bản điều chỉnh mới nhất, có hiệu lực từ năm 2022, đã nâng tỷ trọng NDT lên. Tuy nhiên, một lần nữa, USD vẫn chiếm tỷ trọng cao nhất trong "rổ SDR". Trên thực tế, trọng lượng của đồng đô la đã tăng gần 2 điểm phần trăm trong khi ba loại tiền tệ còn lại (euro, bảng Anh và yen) bị mất điểm. Rổ SDR hiện tại là: USD 43.38%, euro 29.31%, NDT 12.28%, yen 7.59 và bảng Anh 7.44%.

Như cây bút Friedrich Wu (giáo sư Trường Nghiên Cứu Quốc Tế S. Rajaratnam thuộc đại học kỹ thuật Nanyang Technological University, Singapore) có viết trên BusinessWeek, sự hùng mạnh của TQ không đồng nghĩa với một nền kinh tế giàu có mang lại thịnh vượng trọn vẹn cho toàn xã hội. TQ hiện vẫn còn thua xa so với nhiều nền kinh tế khác ở nhiều phương diện, kể cả tỷ lệ bình quân thu nhập từng đầu người.

Về lâu dài, tình thế và cán cân có thể sẽ thay đổi theo hướng tích cực cho TQ. Tuy nhiên, ở thời điểm trước mắt, ít ra cũng còn nhiều thập niên nữa, USD vẫn là sự chọn lựa không chỉ với sự mậu dịch giao thương của nhiều nước trên thế giới mà với cả TQ. Để duy trì mức phát triển, TQ vẫn cần người tiêu dùng Mỹ mở hầu bao cho hàng hóa của họ. Và chừng nào còn làm ăn với Mỹ và phụ thuộc vào thị trường Mỹ, TQ cũng như thế giới nói chung còn buộc phải cho đếm tiền bằng USD. Muốn hay không, đồng đô la Mỹ vẫn là tay chơi "độc cô bất bại" trong một thời gian lâu dài nữa!