Tuổi thơ và cuộc đời Betty Eppel hoàn toàn đảo lộn vào những năm 1940, khi chiến dịch thảm sát người Do Thái của Phát xít Đức trên toàn châu Âu bắt đầu.
"Đó là một ngày mưa như hôm nay. Một buổi tối đầu tháng 9/1942, cha tôi xuất hiện. Ông ấy dồn chúng tôi vào một góc: "Cha nói nghe này, tên con là Lewkowitz, nhưng giờ sẽ không c̣n như thế nữa. Con không phải là người Do Thái nữa". Tôi hỏi cha v́ sao? Cha đang nói ǵ thế? Nhưng ông bảo, "từ nay, nếu có ai hỏi tên con, tên con không phải là Lewkowitz". Tôi đă rất sợ và hoang mang không hiểu chuyện ǵ đang xảy ra".
Đó là những ǵ bà Betty Eppel kể lại với VTC News về ngày được cha đưa đi trốn sự truy lùng của quân Đức, trong chiến dịch thảm sát Holocaust – một trong những tội ác kinh hoàng nhất lịch sử. Dù đă hơn 70 năm thảm kịch trôi qua, muôn vàn mảnh ghép kí ức vẫn xúc động với người phụ nữ 88 tuổi như khi bà mới chỉ là một cô bé 7 tuổi.
Cuộc chiến đă có ảnh hưởng sâu sắc đến những người như Betty – định h́nh không chỉ quá khứ, mà c̣n hiện tại và tương lai của bà.
Một bức ảnh chụp cô bé Betty (7 tuổi, giữa) và gia đ́nh.
“Những người Do Thái lang thang”
“Bạn biết không, ở Israel có một loài cây, dịch ra tiếng Anh tên là ‘Wandering Jews’ – nghĩa là những người Do Thái lang thang. Khi nói về câu chuyện của người Do Thái th́ là nói về câu chuyện những người Do Thái đă rời trung Âu đi khắp thế giới, và câu chuyện không phải ngẫu nhiên xảy ra như vậy”, Betty nói khi mở đầu câu chuyện về hành tŕnh của ḿnh.
Theo The Jewish Agency for Israel, tính đến tháng 9/2022, có khoảng 15,3 triệu người Do Thái trên khắp thế giới. Trước chiến tranh, người Do Thái tập trung chủ yếu ở Đông Âu (trong đó đông nhất là Ba Lan và Liên Xô). Sau chưa đầy một thập kỷ phát xít Đức hoành hành, hai phần ba số người Do Thái ở châu Âu đă chết, theo US Holocaust Memorial Museum.
Betty Eppel (tên khai sinh là Berthe hay Betty Lewkowitz), sinh ngày 19/4/1935 ở Pháp. Gia đ́nh bà sống ở một ngôi làng nhỏ phía Bắc nước Pháp có tên là Valenciennes. Cha mẹ bà là ông Shmuel Lewkowitz và bà Perla Lewkowitz, đều là người Do Thái sinh tại Ba Lan.
Cha của Betty xuất thân trong một gia đ́nh nghèo, ông rời Ba Lan khi 18 tuổi v́ không muốn đi lính. Trong gia đ́nh ông, một người chị cũng rời Ba Lan sang Mỹ, c̣n một người anh đến Nam Mỹ.
Sau đó, ông đă đến nhiều nơi trước khi đến miền Bắc nước Pháp. “Khi đó ông không c̣n tiền nữa. Nhưng cha tôi nói không sao, ông sẽ nhận mọi công việc. Tôi không nhớ chính xác ông đă làm ǵ nhưng ông từng có một chiếc xe đạp và từng đi khắp các ngôi làng thu thập da thỏ" - Betty nói.
Cha mẹ Betty gặp nhau khoảng năm 1933-1934 tại Pháp, đến năm 1935 th́ sinh con gái Betty và 1937 sinh con trai Jacques. Đáng nhẽ ra hai chị em Betty đă có thể có một tuổi thơ b́nh thường, nếu chuỗi thảm kịch không xảy ra sau đó.
Bà Betty Eppel kể về hành tŕnh đi trốn đến Dullin, Pháp năm 1940-1942.
Hành tŕnh chạy trốn và những lần thoát chết
Ngày 22/6/1940, Pháp đầu hàng phát xít Đức. Bà Betty nhớ lại: “Năm 40, tất cả mọi người đều ra đường, rời khỏi nhà ḿnh và để lại mọi thứ phía sau. Không chỉ người Do Thái mà cả người Pháp”.
“Cha tôi cũng nói chúng tôi phải đi. Tôi đă muốn mang theo một con búp bê mà không được”.
Khi đó cô bé Betty 5 tuổi, em trai Jacques 3 tuổi. Mẹ Betty – bà Perla đang mang bầu em trai Michel. Trước t́nh h́nh căng thẳng, ông Shmuel chở Betty và Jacques đến nhà em gái ở Lyon, c̣n ông đưa bà Perla đến bệnh viện sinh Michel. Cậu bé Michel sinh ngày 31/7/1940.
Ngày 20/1/1942, Hội nghị Wannsee quyết định tiêu diệt người Do Thái ở châu Âu. Lúc này Betty và Jacques vẫn đang ở nhà người cô ruột, thỉnh thoảng cha mẹ lại đến thăm. Betty không biết rằng ngày 7/9/1942, khi cha mẹ đến thăm nhân dịp sinh nhật của Jacques, là lần cuối cùng bà được gặp mẹ ḿnh.
Khoảng 3 ngày sau, buổi tối ngày 11/9/1942, cha Betty lại đến. “Ông ấy dồn chúng tôi vào một góc, nói: 'Nghe này, tên con là Lewkowitz, nhưng giờ sẽ không c̣n như thế nữa. Con không phải là người Do Thái nữa'. Tôi hỏi v́ sao? Cha đang nói ǵ thế? Nhưng ông bảo, 'từ nay, nếu có ai hỏi tên con, tên con không phải là Lewkowitz'”.
Cả gia đ́nh bắt đầu hành tŕnh chạy trốn, vượt qua một con sông để đến miền Nam nước Pháp, nhằm thoát khỏi sự truy đuổi của quân Đức và hiến binh Pháp.
Trong đêm tối, trời lạnh, có một chiếc sà lan giữa ḍng sông chỉ một màu đen. Người cô ôm cậu bé Jacques 5 tuổi, cùng Betty và ông Shmuel lên chiếc sà lan này.
“Trên chiếc sà lan đó rất thiếu thốn và mùi thật kinh khủng. Chúng tôi chỉ có một chai nước, một gói bánh quy, nhưng phần lớn là không có ǵ để ăn. Tôi cũng không nhớ có nhà vệ sinh hay không nữa. Khi tôi không muốn lên, đă có người hét lên rằng tất cả có thể bị giết. Nên tôi đă cố lên đó. Cho đến giờ tôi vẫn rất sợ bóng tối đó”.
Họ đi tiếp khoảng 3 ngày, có những lúc “phải nhặt ăn cả lá cây”, theo lời Betty. Khi đến được một ga tàu để đi tiếp, họ đă ở trong một “t́nh trạng rất khủng khiếp”.
Khi lên được tàu, chưa kịp ổn định th́ họ đă phải đối mặt với t́nh huống thót tim khi hai lính Đức bất ngờ xuất hiện kiểm tra. Ông Shmuel ngay lập tức ra dấu cho các con im lặng.
“Hai lính Đức xuất hiện. Cha tôi ra dấu im lặng, rồi đưa giấy tờ cho những người đó. Họ xem đi xem lại những tờ giấy nhiều lần, rồi chúng tôi được qua. Đến giờ này tôi vẫn thấy điều đó như phép màu. Nếu có chuyện ǵ xảy ra, có lẽ tôi đă không ở đây ngày hôm nay”.
Những sự việc tương tự cũng xảy ra với họ vài lần nữa. May thay, hai đứa trẻ cuối cùng cũng đến được Dullin, một ngôi làng nhỏ ở miền Nam nước Pháp, và được một cặp vợ chồng Công giáo – Victor và Josephine Guicherd – nhận nuôi và che giấu.
H́nh ảnh Betty và Jacques cùng gia đ́nh cưu mang họ ở Dullin, Pháp. H́nh bên phải góc trên là chiếc thùng bà Betty trốn.
Betty vẫn nhớ về 3 năm ở với vợ chồng Guicherd (1942-1945) như những năm tháng hạnh phúc nhất trong cuộc đời bà. Bà nhớ về cuộc sống của một cô bé 7 tuổi hàng ngày giúp bố mẹ nuôi chăm sóc những con vật trong vườn, được đi học ở trường Công giáo, học nhạc, tối được đi ngủ trên những chiếc giường đă được trải gọn gàng. Với một cái tên khác, hai đứa trẻ được những người lớn tốt bụng bảo vệ, che chắn khỏi nguy hiểm ŕnh rập.
“Một lần tôi được giấu trong một chiếc thùng và đặt bánh ḿ cùng bột lên trên. Tôi không biết ǵ và cũng không hỏi ǵ cả, chỉ làm theo lời họ. Chỉ đến sau đó tôi mới biết ḿnh lại được cứu lần nữa”, Betty nhớ lại.
Nhưng từ đây, Betty và em cũng không c̣n liên lạc nhiều với cha cho đến cuối cuộc chiến. “Cha tôi thỉnh thoảng đến thăm nhưng không bao giờ nói với chúng tôi ông ấy đă ở đâu hay làm ǵ v́ lo chúng tôi có thể bị bắt và bị tra tấn”.
Trong khi đó, bà Perla và cậu em út Michel nằm trong số những người đă bị cảnh sát Pháp bắt tháng 11/1942. Theo nghiên cứu các tài liệu, họ nằm trong số 500 người Do Thái được chuyển đến Bỉ và sau đó tiếp tục được chuyển đến Auschwitz-Birkenau cùng 1.047 người khác, và đến nơi vào 15/9/1942. Sau quá tŕnh “phân loại” khét tiếng, 716 người Do Thái bị sát hại trong pḥng hơi ngạt ở Birkenau, 331 người bị bắt lao động khổ sai. Trong số những người này, 25 người sống sót tính đến 27/1/1945, khi Auschwitz được Hồng quân giải phóng.
Không có ghi chép nào về cái chết của bà Perla hay cậu bé Michel, khi phát xít Đức đă phá hủy rất nhiều tài liệu trước cuộc giải phóng. Tuy nhiên, các nghiên cứu cho rằng, khả năng một phụ nữ và con trai nhỏ tuổi bị đưa đi lao động là rất thấp, nên rất có thể họ đă bị đưa vào pḥng hơi ngạt ngay sau khi đến Auschwitz.
Bên trái: Chiếc cài áo có h́nh của cô bé Betty và mẹ - bà Perla.
Bên phải: Năm 1979, Yad Vashem – bảo tàng tưởng niệm nạn nhân Holocaust công nhận ông bà Victor và Joséphine Guicherd – những người cưu mang chị em Betty là “Người công chính ở các quốc gia khác” – danh hiệu dành cho những người không phải Do Thái đă cứu giúp người Do Thái trong thảm họa Holocaust. Nhưng ông Victor viết thư từ chối, nói t́nh yêu của những đứa trẻ là phần thưởng duy nhất mà ông bà muốn.
Những mất mát vô h́nh
Khi được hỏi về ước mơ những ngày c̣n bé, Betty chia sẻ: “Tôi không nghĩ lúc đó ḿnh đă nghĩ ǵ về việc có ước mơ ǵ hay lớn lên muốn làm ǵ”.
Từ rất sớm trong cuộc đời của Betty, mẹ đă không c̣n hiện diện. “Mọi người thường nhớ về những món ăn mẹ họ nấu nhưng tôi th́ không. Những ǵ tôi nhớ khi đó chỉ là bánh ḿ. Cha tôi thường mang bơ và sữa về nhà. Nhưng có một mùi hương tôi rất nhớ là mùi tỏi trong ḷ nướng. Sau này tôi mới biết đó là v́ mẹ tôi hay đặt tỏi vào trong ḷ cùng với bánh”.
Bà nhớ lại khoảng thời gian đi trốn, nhiều lần hỏi cha về mẹ nhưng đều không nhận được câu trả lời, dù ông luôn an ủi hai con rằng mẹ và em sẽ quay lại. “Một lần giữa đường phố Lyon, cha nắm tay hai chị em tôi, và tôi cứ hỏi ông là mẹ ở đâu rồi. Đó là lần duy nhất tôi thấy cha khóc. Ông không muốn nói ǵ cả v́ sợ người Đức biết. Nhưng ông an ủi chúng tôi rằng mẹ sẽ quay lại, bảo chúng tôi đừng lo lắng”.
Mất mẹ và em trai luôn là một nỗi đau lớn đối với Betty. Sau này, dù trong thâm tâm muốn t́m hiểu về những ǵ về xảy ra, nhưng nhiều lần bà không thể đối diện. “Cô tôi từng tặng một chiếc cài áo có h́nh mẹ cho tôi, và muốn tôi đeo nó đi học. Nhưng tôi không muốn, v́ có thể ai đó nh́n thấy sẽ hỏi đây là ai, và nếu đó là mẹ tôi th́ mẹ tôi ở đâu, và tôi không muốn nói về điều đó, đó là một cảm giác thật tệ”.
Trong trí nhớ của Betty, mối quan hệ với cha cũng khá xa cách, và họ không thường nói chuyện nhiều. Bà cho rằng đó một phần là tính cách của ông, một phần là do ông vốn đă là một người đàn ông bất hạnh, mất vợ và con, cũng luôn vất vả và bận rộn v́ phải làm việc để lo cho gia đ́nh.
Bà Betty Eppel và cháu trai Alon Eppel trong sự kiện tưởng niệm tại Hà Nội cuối tháng 3/2023.
Hành tŕnh về Israel và đám cưới đáng nhớ
Sau thời gian trốn tại Dullin (1945), Betty và Jacques được cha đón về và cho đi học tại các trường nội trú ở Pháp. Ông muốn họ “càng giống người Pháp càng tốt”.
Betty bắt đầu học tiếng Anh và tiếng Latin, sau này là những ngôn ngữ khác. Bà cũng có sở thích và bắt đầu học về nghệ thuật và âm nhạc.
Trong thời gian này, cha của Betty là ông Shmuel tái hôn và mở một cửa hàng. Khi đó Jacques bắt đầu học để làm bác sĩ và cha Betty muốn bà tiếp quản công việc kinh doanh của ông, nhưng Betty “không nh́n thấy ḿnh trong tương lai đó”.
“Tôi không nghĩ là ḿnh sẽ gặp gỡ hay kết hôn với ai ở đây. Nhưng tôi cũng không biết ḿnh muốn đi đâu. Tôi chưa từng nghe tới Israel, và gần như không có mối liên hệ nào với nguồn gốc Do Thái của ḿnh. Tôi chưa từng tới giáo hội của người Do Thái. Tôi không sống nhiều với bố mẹ Do Thái của ḿnh hay trải qua những kỳ nghỉ của người Do Thái”.
Rồi khoảng năm 1961, em trai bà nói rằng có chuyến đi đến một làng cộng đồng nông nghiệp (kibbutz) ở Israel, được sinh viên Do Thái ở Pháp tổ chức. Họ đă quyết định đi thuyền đến Haifa, Israel, và tại đó có cơ hội được thăm thú các nơi. “Khi thuyền rời Haifa, đó là lần đầu tiên tôi bắt đầu cảm thấy có ǵ đó với đất nước này”, Betty nói. Bà trở lại Israel sống năm 1964.
Khi từ Pháp trở lại Israel, Betty cũng bắt đầu lại từ đầu. “Không tiền bạc, không ngôn ngữ, không bạn bè”, bà nói. Nhưng rồi mọi thứ dần khá hơn. Và cũng ở đây bà gặp ông David, người Betty quyết định gắn bó.
Khi Betty và David quyết định kết hôn, họ đến cơ quan giáo sĩ Do Thái ở Tel Aviv. Nhưng cơ quan không đồng ư, nói rằng Betty phải chứng minh ḿnh là người Do Thái. Betty kể: "Với vốn tiếng Hebrew ít ỏi của ḿnh, tôi cố gắng giải thích, tôi hét lên với họ rằng tên của tôi là Lewkowitz, c̣n gia đ́nh tôi nhiều người thân ở Ba Lan đều đă mất, như vậy c̣n chưa đủ sao?”
Cuối cùng, bà đă kết hôn và có hai người con.
Đến giờ, Betty vẫn luôn cảm thấy ḿnh là người may mắn, không chỉ v́ thoát khỏi cuộc chiến, mà c̣n v́ cuộc sống hiện tại. “Tôi tin vào định mệnh và thấy ḿnh đă may mắn. Cả cuộc đời tôi. Tôi may mắn khi gặp David, có con trai, con gái. Con trai tôi sinh ngày 31/7/1970, 30 năm sau khi em trai tôi - người chết ở Auschwitz - sinh ra (31/7/1940)”.
Holocaust là thuật ngữ chỉ nạn diệt chủng Do Thái và các nhóm thiểu số khác do Đức Quốc xă thực hiện ở châu Âu trong Thế chiến thứ II. Hơn 6 triệu người Do Thái đă qua đời trong thảm kịch này.
Liên hợp quốc chọn ngày 27/1 hằng năm là ngày quốc tế tưởng niệm nạn nhân Holocaust.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
