Theo như hầu hết các khoản viện trợ được chi dưới h́nh thức cho vay lăi suất cao từ các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc, các bằng chứng mới cho thấy, sau khi Trung Quốc chi cho viện trợ phát triển ít nhất gấp đôi Hoa Kỳ và các cường quốc khác.
Công nhân ở tỉnh Giang Tô sản xuất thiết bị để xuất khẩu phục vụ dự án Vành đai Con đường của Trung Quốc
Khoản vốn Trung Quốc cho các nước vay cao sửng sốt. Mới cách đây không lâu, Trung Quốc c̣n nhận viện trợ nước ngoài, nhưng giờ đây gió đă đổi chiều.
Trong giai đoạn 18 năm qua, Trung Quốc đă viện trợ hoặc cho vay tiền tại 13.427 dự án cơ sở hạ tầng trị giá 843 tỷ USD tại 165 quốc gia, theo nhóm nghiên cứu AidData tại Đại học William & Mary ở tiểu bang Virginia, Mỹ.
Phần lớn số vốn này gắn liền với chiến lược Vành đai Con đường của Chủ tịch Tập Cận B́nh.
Bắt đầu từ 2013, chiến lược này tận dụng thế mạnh của Trung Quốc trong các dự án cơ sở hạ tầng, đổ nhiều tiền vào và xây dựng các tuyến đường thương mại toàn cầu mới.
Tuy nhiên, các ư kiến chỉ trích lo ngại các dự án được Trung Quốc cấp vốn dưới h́nh thức vay lăi suất cao đang gây gánh nặng nợ nần chồng chất cho nhiều quốc gia.
Và đây cũng là tin mới ngay cả cho các quan chức Trung Quốc. Các nhà nghiên cứu AidData - từng dành bốn năm theo dơi tất cả các khoản cho vay và chi tiêu của Trung Quốc trên toàn cầu - cho biết ngay cả các bộ ngành Trung Quốc cũng thường xuyên tiếp cận họ để lấy thông tin về t́nh h́nh vốn Trung Quốc đang được sử dụng ở nước ngoài ra sao.
"Chúng tôi thường xuyên nghe các quan chức Trung nói: 'Các anh là nhóm duy nhất biết thông tin,'" Brad Parks, giám đốc điều hành của AidData nói. "Họ bảo: 'Chúng tôi không thể tiếp cận được dữ liệu này trong nội bộ."
Một tuyến đường sắt ngoằn nghèo giữa Trung Quốc và Lào thường được nêu như ví dụ điển h́nh về cách Trung Quốc cho vay không chính thức.
Tuyến đường sắt Yumo sẽ nối Trung Quốc và Lào - nhưng các chuyên gia cho rằng Lào sẽ phải chật vật trả nợ cho Trung Quốc
Trong nhiều thập kỷ, các nhà lănh đạo đặt câu hỏi xây dựng tuyến đường sắt kết nối miền vùng Tây Nam Trung Quốc trực tiếp với Đông Nam Á.
Tuy nhiên, các kỹ sư cảnh báo chi phí sẽ rất cao: đường ray sẽ phải chạy qua núi cao, v́ thế hàng chục cầu và đường hầm phải được xây. Lào là một trong những quốc gia nghèo nhất khu vực và không thể chịu nổi một phần nhỏ chi phí.
Rồi các ngân hàng Trung Quốc đầy tham vọng xuất hiện: với sự hỗ trợ của một nhóm các công ty quốc doanh Trung Quốc và một consortium các ngân hàng cho vay, tuyến đường sắt trị giá 5,9 tỷ USD dự tính sẽ đi vào hoạt động từ tháng 12 năm nay.
Tuy nhiên, Lào đă phải vay khoản 480 triệu USD từ một ngân hàng Trung Quốc để trả cho khoản vốn nhỏ mà nước này cần góp vào dự án. Một trong số ít các nguồn thu của Lào, lợi nhuận từ các mỏ kali, được dùng để trả dần cho khoản vay.
Chủ tịch Tập Cận B́nh t́m cách trấn an sau khi có ư kiến chỉ tŕnh các dự án hạ tầng toàn cầu của Trung Quốc
"Khoản nợ mà ngân hàng Eximbank của Trung Quốc cho Lào vay để chi trả một phần vốn cho thấy mức độ cấp bách mà nhà nước Trung Quốc muốn thúc đẩy dự án này", Wanjing Kelly Chen, trợ lư giáo sư tại Đại học Khoa học Kỹ thuật Hong Kong cho biết.
Hầu hết tuyến này được sở hữu bởi tập đoàn đường sắt Trung Quốc, nhưng theo các điều khoản mù mờ của thỏa thuận cho vay, chính phủ Lào sẽ là bên phải chịu trách nhiệm trả nợ. Thỏa thuận không cân bằng này khiến các tổ chức cho vay quốc tế hạ thấp mức tín nhiệm của Lào xuống vị trí "hạng bét".
Vào tháng 9/2020, trên bờ vực phá sản, Lào bán đại đa số tài sản quan trọng cho Trung Quốc, bán cho Trung Quốc một phần lưới điện quốc gia với giá 600 triệu USD để được hoăn nợ từ các chủ nợ Trung Quốc. Và điều này xảy ra trước khi đường sắt bắt đầu đi vào hoạt động.
Đường sắt Lào không phải là dự án rủi ro duy nhất mà các ngân hàng nhà nước Trung Quốc đă cho vay vốn - thế nhưng, nhóm AidData nói Trung Quốc vẫn là sự lựa chọn đầu tiên cho nhiều nước thu nhập vừa và thấp.
"Trong một năm, các khoản vốn phát triển quốc tế của Trung Quốc ở vào khoảng 85 tỷ USD. Trong khi đó, Hoa Kỳ chi khoảng 37 tỷ USD mỗi năm để hỗ trợ các hoạt động phát triển toàn cầu," ông Brad Parks nói.
Trung Quốc đă vượt tất các quốc gia khác về vốn viện trợ phát triển, nhưng cách mà Trung Quốc đạt được điều này là "đáng kinh ngạc", AidData cho biết.
Trước đây, các nước phương Tây bị chỉ trích đă đẩy các nước châu Phi vào cảnh nợ nần. Nhưng Trung Quốc đang cho vay theo cách khác: thay v́ cấp vốn cho các dự án bằng tiền viện trợ hay các khoản vay nhà nước tới nhà nước, gần như tất cả tiền đầu tư cho dự án được chi dưới h́nh thức cho vay từ ngân hàng quốc doanh.
Những khoản nợ này sẽ không thể hiện trong các tài khoản vay nợ chính thức của chính phủ. Đó là v́ các cơ quan trung ương không được nêu tên trong nhiều thương vụ mà các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc kư kết. Bằng cách này, các thương vụ không nằm trong cân đối tài chính của chính phủ và được bảo vệ bởi các điều khoản bảo mật ngăn không cho chính phủ biết chính xác các điều khoản được thỏa thuận sau cánh cửa đóng kín.
AidData ước tính tổng số nợ không công khai lên tới 385 tỷ USD. Nhiều khoản vốn phát triển Trung Quốc cho vay thường yêu cầu các h́nh thức thế chấp khác thường. Điều ngày càng phổ biến là Trung Quốc yêu cầu bên vay phải cam kết trả nợ bằng tiền bán tài nguyên.
Chẳng hạn, một thương vụ với Venezuela yêu cầu bên vay Venezuela phải đặt cọc ngoại tệ thu được từ bán dầu khí trực tiếp vào một tài khoản mà Trung Quốc kiểm soát. Nếu lỡ trả nợ khi đến hạn, bên cho vay Trung Quốc có thể ngay lập từ rút tiền từ tài khoản đó.
Hầu hết các khoản viện trợ được chi dưới h́nh thức cho vay lăi suất cao từ các ngân hàng quốc doanh Trung Quốc, các bằng chứng mới cho thấy
"Dường như chiến lược cần câu cơm mà họ [TQ] dùng là để ra dấu hiệu với người cho vay rằng 'Chúng tôi là sếp lớn ở đây'," Brad Parks giải thích. "Thông điệp của họ là: "Các anh sẽ trả nợ chúng tôi trước khi trả bất kỳ ai khác."
"Thu nhập cho các nước nghèo này, nguồn đô la và euro, bị đóng trong một tài khoản hải ngoại được kiểm soát bởi một cường quốc nước ngoài."
"Phải chăng Trung Quốc khôn ngoan?" Anna Gelpern, một giáo sư luật ở ĐH Georgetown đặt câu hỏi. Bà từng tham gia nghiên cứu của AidData hồi đầu năm về các hợp đồng vay vốn phát triển của Trung Quốc. "Tôi nghĩ kết luận của chúng tôi là họ vừa ra oai vừa tinh tế trong các hợp đồng này. Họ bảo vệ lợi ích của họ rất chặt."
Các nước đi vay cũng có thể không dễ chơi, Gelpern giải thích, và không thực tế khi trông đợi họ bàn giao tài sản vật lư như một cảng biển nếu họ không có khả năng trả nợ.
Công nhân Trung Quốc trên công trường thi công đường sắt Trung - Lào ở Luang Prabang
Trung Quốc có thể sẽ sớm đối mặt với cạnh tranh về cho vay vốn. Tại một cuộc họp G7 hồi tháng Sáu, Hoa Kỳ và các nước đồng minh tuyên bố G7 có kế hoạch chi tiền ngang ngửa với Trung Quốc, với cam cấp vốn cho các dự án cơ sở hạ tầng toàn cầu bền vững về mặt tài chính và môi trường.
Tuy nhiên, kế hoạch này có lẽ đơn giản là quá muộn.
"Tôi hoài nghi rằng sáng kiến của phương Tây sẽ tác động tới chương tŕnh của Trung Quốc," ông David Dollar, nhà nghiên cứu Viện Brookings và cựu đại diện Bộ Tài chính Mỹ tại Trung Quốc nói.
"[Các sáng kiến này] sẽ không đủ tiền để đáp ứng nhu cầu cơ sở hạ tầng rất lớn ở các nước đang phát triển. Ngoài ra, làm việc với các tổ chức tài chính phương Tây là rất quan liêu và có thể bị chậm trễ nhiều."
Các nghiên cứu viên của AidData phát hiện rằng dự án Vành đai Con đường (BRI) đang gặp nhiều vướng mắc riêng. Các dự án BRI thường dính vào tham nhũng, scandal về người lao động hay các vấn đề về môi trường hơn các dự án phát triển khác của Trung Quốc.
Nhằm kiểm soát được dự án BRI, Bắc Kinh sẽ không có lựa chọn nào khác ngoài việc giải quyết các lo ngại của các nước đi vay, các nhà nghiên cứu nói.