Theo như có một người đàn ông 'sống lại' sau 8 năm qua đời sinh năm 1910 tại Thượng Hải, ông dành trọn hơn nửa thế kỷ nghiên cứu, giảng dạy và truyền bá nghệ thuật trà, góp phần đưa việc pha trà thủ công bước sang thời kỳ cơ giới hóa "hồi sinh" trong sự bức xúc của gia đ́nh khi phẫn nộ lại khởi kiện.
Trương Thiên Phúc, nhà khoa học trà lừng danh của Trung Quốc, được mệnh danh là “người khổng lồ của ngành trà”, người đă cống hiến cả đời cho sự phát triển của văn hóa trà quốc gia. Sinh năm 1910 tại Thượng Hải, ông dành trọn hơn nửa thế kỷ nghiên cứu, giảng dạy và truyền bá nghệ thuật trà, góp phần đưa việc pha trà thủ công bước sang thời kỳ cơ giới hóa. Ông từng là cố vấn kỹ thuật của Viện Nghiên cứu Trà thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Phúc Kiến, giữ vai tṛ giám đốc danh dự của Hiệp hội Trà Trung Quốc và được Quốc vụ viện cấp trợ cấp đặc biệt. Sau khi qua đời năm 2017, hưởng thọ 108 tuổi, h́nh ảnh của ông vẫn được nhiều người tôn kính như một biểu tượng sống của văn hóa truyền thống.
Thế nhưng vào giữa tháng 10 vừa qua, cái tên Trương Thiên Phúc bất ngờ “sống lại” theo cách ít ai ngờ tới: ông xuất hiện trong một video quảng cáo cho thương hiệu trà, do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra. Trong đoạn phim, h́nh ảnh và giọng nói của ông được tái hiện với lời khẳng định: “Tôi đă sống đến 108 tuổi và uống trà hơn 80 năm…”, như thể ông đang trực tiếp giới thiệu sản phẩm. Sự kiện nhanh chóng khiến dư luận Trung Quốc dậy sóng.
Theo xác nhận của Công ty TNHH Quản lư Thương hiệu Phúc Kiến Trương Thiên Phúc, video trên được sản xuất hoàn toàn bằng công nghệ AI. Người thân của cố học giả, đặc biệt là vợ ông, bà Trương Hiểu Hồng bày tỏ phẫn nộ và tuyên bố sẽ khởi kiện v́ cho rằng việc làm này xúc phạm người đă khuất. Bạn bè và đồng nghiệp cũ của ông cũng lên tiếng phản đối, coi đây là hành động thiếu tôn trọng di sản và kư ức tập thể.
Luật sư Lư Vân Khải, Công ty Luật Thiên Nguyên, nhận định hành vi “AI hồi sinh người nổi tiếng” có khả năng vi phạm nghiêm trọng quyền nhân thân và bản quyền h́nh ảnh. Theo Bộ luật Dân sự Trung Quốc, quyền về chân dung và danh dự của người đă khuất vẫn được pháp luật bảo vệ. Gia đ́nh bao gồm vợ, con và cha mẹ, có quyền yêu cầu bồi thường nếu h́nh ảnh của người thân bị sử dụng trái phép. “Người đă khuất không phải là vô danh. Việc làm giả h́nh ảnh của họ mà không được sự đồng ư của gia đ́nh là xâm phạm phẩm giá”, vị luật sư nhấn mạnh.
Câu chuyện của Trương Thiên Phúc không phải cá biệt. Trước đó, nhiều nghệ sĩ nổi tiếng như Kiều Nhậm Lượng hay Lư Tiểu Long cũng bị “hồi sinh kỹ thuật số” cho mục đích quảng cáo hoặc biểu diễn, dù gia đ́nh phản đối. Điều này đặt ra hàng loạt câu hỏi pháp lư và đạo đức: nếu một thương hiệu sở hữu nhăn hiệu “Zhang Tianfu”, liệu họ có quyền tái tạo diện mạo, giọng nói của ông không? Ai chịu trách nhiệm nếu h́nh ảnh bị lan truyền và gây tranh căi? Và liệu việc này là “tưởng niệm” hay thực chất là “tiêu thụ” người đă khuất?
AI có thể mô phỏng khuôn mặt, giọng nói, thậm chí phong thái nhưng không thể tái tạo linh hồn. Việc “hồi sinh” người đă khuất cho mục đích thương mại chẳng khác nào biến kư ức thành hàng hóa. Một công nghệ đáng lẽ được dùng để ǵn giữ văn hóa lại bị biến thành công cụ kinh doanh, làm tổn thương những người c̣n sống. Khi trí tuệ nhân tạo vượt qua giới hạn đạo đức, chúng ta buộc phải đặt ra câu hỏi: ranh giới nào giữa sáng tạo và xúc phạm, giữa tưởng niệm và lợi dụng?
Các chuyên gia cho rằng, trong khi khung pháp lư vẫn đang hoàn thiện, trách nhiệm đạo đức của các nền tảng và doanh nghiệp là điều cần nhấn mạnh. Họ phải xin phép người thân trước khi xử lư h́nh ảnh người đă khuất, gắn nhăn rơ ràng cho nội dung do AI tạo ra và gỡ bỏ khi có tranh chấp. Nếu không, những “người sống lại” bằng AI sẽ tiếp tục xuất hiện, không phải để được tưởng nhớ, mà để phục vụ mục tiêu lợi nhuận.
Trường hợp Trương Thiên Phúc là lời cảnh báo mạnh mẽ cho kỷ nguyên số: công nghệ có thể tái tạo h́nh ảnh con người, nhưng không thể thay thế nhân phẩm. Khi AI mở ra cánh cửa mới cho trí tưởng tượng, con người càng phải tự nhắc ḿnh giữ lại giới hạn, giới hạn của ḷng tôn trọng, của đạo đức, và của nhân tính. Chỉ khi đó, công nghệ mới thật sự phục vụ con người, thay v́ khiến chúng ta đánh mất chính ḿnh.