Ở Việt Nam, sử sách từng biết đến Vơ Miếu ở thành Thăng Long, nơi Hoàng Diệu tuẫn tiết năm 1882 sau khi không chống lại được quân Pháp tấn công thành Hà Nội lần thứ hai, hay Vơ Thánh Miếu được xây dựng tại kinh đô Huế, dưới thời Vua Minh Mạng. Vậy, Vơ Miếu ở nước ta thờ những ai?
Chúng ta đều biết, Văn Miếu là nơi thờ phụng các bậc “Thánh” trong Nho giáo. C̣n Vơ Miếu ở Trung Quốc là nơi thờ các nhân vật kiệt xuất về quân sự như Tô Vũ, Điền Nhượng Thư, Quản Trọng, Lư Tĩnh, các đại tướng như Trương Lương, Hàn Tín, Gia Cát Lượng, Quách Tử Nghi, Nhạc Phi, hay nhân vật nổi danh trung nghĩa như Quan Vũ...
Một tạo h́nh Thái sư Thượng Quốc công Trần Hưng Đạo với chiến thắng Bạch Đằng.
Ở Việt Nam, sử sách từng biết đến Vơ Miếu ở thành Thăng Long, nơi Hoàng Diệu tuẫn tiết năm 1882 sau khi không chống lại được quân Pháp tấn công thành Hà Nội lần thứ hai, hay Vơ Thánh Miếu được xây dựng tại kinh đô Huế, dưới thời Vua Minh Mạng.
Ngược ḍng lịch sử, có thể thấy những ghi chép trong bộ sử “Khâm định Việt sử thông giám cương mục” do các sử quan nhà Nguyễn chép về việc Vơ Miếu ở kinh thành Thăng Long được lập năm 1740 (thời Vua Lê Hiển Tông), theo lệnh chúa Trịnh Doanh. Vơ Miếu được miêu tả như sau: "Vị chính giữa thờ Vơ Thành vương Thái công Vọng, c̣n từ Tôn Vơ Tử, Quản Tử trở xuống 18 người phân phối thờ ở hai bên Đông vũ và Tây vũ. Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn được thờ theo vào Vơ Miếu. Lập miếu riêng thờ Quan Công nhà Hán. Hằng năm, mùa xuân, mùa thu hai kỳ tế, đều dùng ngày mậu vào thượng tuần. Cấp cho mỗi miếu một ấp dân hộ, để cung phụng việc thờ tự".
C̣n danh tướng nổi tiếng trung nghĩa Lê Lai, người từng lấy thân ḿnh để cứu mạng Vua Lê Thái Tổ, vào năm 1761, được vua Lê, chúa Trịnh cho thờ ở miếu Quan Công, chứ không phải trong Vơ Miếu.
Sau khi Vua Gia Long lên ngôi và chuyển kinh đô về Huế, Vơ Miếu Thăng Long vẫn tồn tại cho đến hết triều Nguyễn. Vị trí Vơ Miếu được xác định là ở phía Tây Nam kinh thành (quăng giáp nhau giữa đường Điện Biên Phủ và Hoàng Diệu ngày nay).
Ở kinh thành Huế, từ năm Gia Long thứ 9 (1810), triều Nguyễn mới bắt đầu dựng miếu thờ Công thần trung hưng, đặt miếu phu, làm đồ thờ, hằng năm mùa xuân, mùa thu tế sau ngày tế Mậu (tức ngày tế Thái công Vọng ở Vơ Miếu).
C̣n Vơ Miếu, phải đến tháng 7 năm Minh Mạng thứ 15 (1834), triều Nguyễn mới bắt đầu chuẩn bị xây dựng. Theo bộ sử “Đại Nam thực lục” th́ Vua Minh Mạng bảo Bộ Lễ rằng: “Văn vơ hai đường không thể riêng bỏ một bên nào. Quan vơ có người xông pha tên đạn, huyết chiến ở chốn sa trường, ra sức v́ nhà nước, chẳng hạn như gần đây Trương Minh Giảng và Nguyễn Xuân dẹp yên giặc Xiêm, làm cho mạnh mẽ biên giới. Công họ đáng ghi vào sử sách, đợi đến sang năm sẽ bàn dựng Vơ Miếu, mở khoa thi vơ, lập bia công thần, để cho quan vơ đều biết cảm kích phấn khởi. Như thế th́ 2 đường văn vơ đều cùng cử hành, đủ để làm phép cho đời sau. Bộ ngươi nên ghi lấy”.
Năm sau, nhà Vơ Miếu bắt đầu được xây dựng tại ấp Nội Súng, huyện Hương Trà (gần Văn Thánh Miếu). Quy mô miếu gồm một ṭa cái chính đường, một nhà tiền tế, hợp làm một ṭa. Nhà chính đường 3 gian, 2 chái; nhà tiền tế 5 gian. Hai ṭa nhà thờ phụ (ṭng tự) ở hai bên tả, hữu đều 5 gian. Bốn bề chung quanh xây tường gạch, mặt trước xây một nghi môn, hai bên tả hữu đều có 1 cửa ṭ ṿ.
Về danh sách thờ phụng th́ gian chính giữa thờ Chu thượng phụ Khương Thái Công; giải vũ bên Đông thờ Tề tướng quốc Quản Trọng, Ngô Thượng tướng Tôn Vũ Tử, Hán Đại tướng Hàn Tín, Đường Vệ công Lư Tĩnh, Đường Thái úy Lư Thịnh, Minh Đại tướng quân Từ Đạt; giải vũ bên Tây thờ Tề đại tư mă Điền Nhương Thư, Hán Lưu hầu Trương Lương, Hán Thừa tướng Gia Cát Lượng, Đường Trung thư lệnh Quách Tử Nghi, Tống Thiếu bảo Nhạc Phi.
Các danh tướng Việt Nam các thời đại được thờ phụng ở hai nhà tả vũ, hữu vũ của Vơ Miếu. Trong đó, nhà tả vũ thờ Thái sư, Thượng quốc công Trần Quốc Tuấn thời Trần, khai quốc công thần của triều Nguyễn - Thái bảo Anh quốc công Nguyễn Hữu Tiến, Tá vận tôn thần Tôn Nhân phủ tả tôn chính Lạng Giang quận công Tôn Thất Hội. Nhà hữu vũ thờ tư mă công Lê Khôi của triều Lê sơ, các khai quốc công thần triều Nguyễn là Thái phó Tĩnh quốc công Nguyễn Hữu Dật và Tá vận công thần Thái bảo Đoan Hùng quận công Nguyễn Văn Trương. (Danh sách này không gồm các vị vua có nhiều vơ công như Trần Thánh Tông, Lê Thái Tổ, Lê Thánh Tông... v́ các vị này đă được thờ ở miếu Lịch đại đế vương).
Về danh sách các vị được thờ tự, Bộ Lễ xin rằng: “Nay xin chọn đất ở ngoài kinh thành, dựng nhà Vơ Miếu để thờ cúng. Bài vị Chu Thượng phụ Khương Thái công không cần phải noi theo danh hiệu là Vơ Thành vương (được phong tặng ở đời sau), nhưng vẫn cứ liệt vào hàng đầu các vị được thờ. C̣n như các danh tướng từ Xuân Thu liệt quốc trở về sau, đều không phải là môn đệ đích thân học tập nơi Thái công, chẳng nên nhất khái gọi là “phối triết”. Trong ấy như Tôn Vơ tử, Điền Nhương Thư, Quản Trọng, Lư Tĩnh đều có làm binh thư và có vơ công. Trương Lương, Hàn Tín, Gia Cát Lượng, Quách Tử Nghi, Lư Thịnh, cũng đều tinh thông thao lược, sự nghiệp rơ ràng. 9 người ấy liệt thờ ở giải vũ Đông và giải vũ Tây trong nhà chính đường, đều xưng danh tướng các triều đại; ghi rơ họ, tên chức, hàm”.
Bộ Lễ triều Nguyễn cũng xin không thờ 5 vị tướng là Phạm Lăi, Nhạc Nghị, Lư Tích, Bạch Khởi và Ngô Khởi; đồng thời xin thờ Nhạc Phi v́ sự trung nghĩa. “Tống Nhạc Phi là người tinh trung, có mưu lược, lập được nhiều kỳ công, vốn làm cho người Kim xao xuyến, sợ hăi. Nếu chẳng vâng theo chiếu chỉ, rút quân về th́ có thể tính ngày lấy lại được Trung Nguyên. Vơ công ấy, thực không nên bưng bít v́ nửa chừng dở dang”. Ngoài ra, xin thờ cả Lưu Cơ và Vương Thủ Nghĩa, v́: “Lưu Cơ đời Minh có mưu lạ, kế hay, nổi tiếng như là Tử Pḥng và Gia Cát, công lao giúp nước bao trùm cả một đời. Vương Thủ Nhân nghĩ ra mưu lạ, đánh vỡ giặc mạnh, bắt Thần Hào, dẹp yên Điền Châu, b́nh 8 trại. Sử khen Thủ Nhân là có công với xă tắc. 3 người này thực là đại danh tướng đời Tống, đời Minh. C̣n Nhạc Phi từ trước đến nay, không được dự vào Vơ Miếu, có lẽ v́ nhà Nguyên diệt nhà Tống rồi, không chọn lấy bầy tôi nhà Tống, mà Lưu Cơ và Vương Thủ Nhân th́ lại ở sau khi Vơ Miếu đă băi bỏ. Nay chính nên nêu ra để bổ sung vào chỗ điển lễ c̣n thiếu. Vậy xin nên đặt bài vị 3 người này mà thờ ở hai bên giải vũ, đặt ngang hàng với các danh tướng như Tôn Vơ tử, Nhương Thư, cộng 12 người. Vả, Vương Thủ Nhân đă được thờ ở Văn Miếu, song là v́ người văn vơ toàn tài nên lại xin thờ vào Vơ Miếu nữa”.
C̣n về việc chọn các danh tướng nước ta để thờ trong Vơ Miếu được triều đ́nh bàn tính rất kỹ: “Nước ta mở bờ cơi từ Đinh, Lê, Lư, Trần đến nay, cũng chẳng thiếu ǵ lương tướng. Triều ta (triều Nguyễn) các công thần từ khai quốc đến trung hưng, công nghiệp rơ ràng đều có sử sách ghi chép, có thể khảo được. Có lẽ, nên kén lấy những người trội hơn, chia ra thờ phụ ở nhà tả hữu vũ; song việc này mới bắt đầu, chưa dám khinh suất bàn vội”.
Vua Minh Mạng dụ rằng: “Điều cốt yếu trị nước là cả văn lẫn vơ, không thể riêng bỏ một bên nào. Việc đặt ra Vơ Miếu là lẽ nên làm. Lời bàn của bộ phần nhiều đă ổn thỏa cả, trong ấy nêu ra những danh tướng được thờ vào Vơ Miếu như Lưu Cơ nhà Minh tuy có mưu lạ, kế hiểm, song chỉ là bí mật tham dự ở nơi màn tướng, chứ không có vơ công chiến đấu rơ ràng. Vương Thủ Nhân là một danh Nho đời Minh, tuy có công phá giặc, nhưng đă được thờ phụ ở Văn Miếu rồi th́ chẳng nên lại biểu dương về vơ công nữa. Vậy, những người ấy không nên liệt vào Vơ Miếu. Có Từ Đạt nhà Minh là khai quốc nguyên huân giữ toàn vẹn được từ trước đến sau, đáng nên được thờ phụ, cộng với các danh tướng các triều đại, từ Tôn Vơ tử đến Nhạc Phi tất cả 11 người đă được lựa, liệt vào thờ ở giải vũ Đông, Tây nhà Vơ Miếu, đều là xứng đáng”.
C̣n về danh sách các danh tướng nước ta, Bộ Lễ bàn lại rằng: “Tra trong sử kư các triều đại An Nam và Thực lục bản triều đă chép về sự trạng các công thần khai quốc và trung hưng, th́ xin thờ các danh tướng triều trước gồm Đinh Tiên Hoàng, Lê Đại Hành, Lư Thường Kiệt, Trần Quốc Tuấn, Trần Nhật Duật, Đinh Liệt, Lê Khôi, Hoàng Đ́nh Ái”. Về thời chúa Nguyễn, bộ thần xin thờ các danh tướng Đào Duy Từ, Tôn Thất Thuần, Nguyễn Hữu Tiến, Nguyễn Hữu Dật. Thời chúa Nguyễn Ánh th́ xin thờ Chu Văn Tiếp, Vơ Tánh, Nguyễn Văn Trương, Nguyễn Hoàng Đức.
“Bấy nay, những công thần trong họ thân hoặc có công lao của bản triều có 25 người được thờ phụ ở Thái miếu và Thế miếu; những công thần toàn quốc có 16 người được thờ phụ ở miếu Lịch đại đế vương, cộng tất cả là 41 người. Duy có 13 người trên đây, vơ công trội hơn những người cùng hàng. Vậy nghĩ nên chọn lấy thờ phụ vào hai bên giải vũ ở Vơ Miếu. Riêng về Lư Thường Kiệt đă tự hoạn nhưng làm nên vơ công rực rỡ th́ tưởng cũng không nên hiềm v́ điều đó. Vậy, nghĩ cũng nên thờ cả”, lời tấu nêu rơ.
Vua Minh Mạng xem lời tâu, b́nh luận rằng: “Những người được thờ ở Vơ Miếu tất phải là bậc có công liệt rơ ràng, giữ trọn trước sau, mới đủ để nêu rơ ư nghĩa thờ tự và làm gương lâu dài cho sau này. Tựu trung, Lư Thường Kiệt nhà Lư tuy ưu việt về phần vơ lược nhưng xuất thân từ hoạn quan. C̣n như Trần Nhật Duật, Đinh Liệt và Hoàng Đ́nh Ái cũng chỉ là những tướng đánh thành, phá trận, trội hơn mọi người một thời đó thôi, rút lại vẫn chưa được mười phần rực rỡ. Duy có Trần Quốc Tuấn nhà Trần tinh thông binh pháp, hai lần đánh tan quân Nguyên; Lê Khôi đời nhà Lê cũng nhiều lần đánh bại quân Minh, hai lần dẹp yên Chiêm Thành. Thao lược và oai vọng của hai người đó vang dội khắp nơi, mọi người đều nghe biết. Khi bản triều mới khai quốc, Đào Duy Từ bàn mưu ở nơi màn trướng; Tôn Thất Thuần điều khiển quân cơ, công th́ to thật, nhưng bảo là vơ liệt cao tột th́ chưa đáng. Duy có Nguyễn Hữu Dật và Nguyễn Hữu Tiến ra quân kỳ, khống chế địch, nhiều lần đánh phá được quân giặc, đáng là danh tướng một đời. Đến thời trung hưng, Nguyễn Hoàng Đức tuy có tiếng là hổ tướng, nhưng so sánh lựa lấy hạng trội hơn cả mọi người th́ chưa bằng Tôn Thất Hội theo đ̣i bên ngựa, từng trải chiến trường, công trạng to tát rơ ràng; Nguyễn Văn Trương biết hướng về nơi sáng, theo con đường chính, theo đi đánh dẹp, đi tới đâu có công đến đó; sự nghiệp của họ rực rỡ hơn cả”.
Sau đó, nhà vua chuẩn định: Trong danh tướng các triều đại trước th́ lựa lấy Trần Quốc Tuấn và Lê Khôi; trong danh tướng thời các chúa Nguyễn th́ lựa lấy Nguyễn Hữu Dật, Nguyễn Hữu Tiến, Tôn Thất Hội và Nguyễn Văn Trương, tất cả 6 người, liệt vào thờ phụ ở giải vũ tả hữu nhà Vơ Miếu.
Vơ Miếu làm xong, triều đ́nh cho mộ lấy 20 người dân ngoại tịch ở gần miếu, sung làm thủ hộ; hằng năm cứ mùa xuân và mùa thu làm lễ tế sau một ngày hôm tế miếu Lịch đại đế vương. Lễ phẩm ngày tế dùng 1 con trâu, 1 con dê, 2 con lợn và 5 mâm xôi.
Các kỳ tế lớn ở các đền, miếu của triều Nguyễn được quy định như sau: Hằng năm, vào tháng 2, trung tuần; th́ chọn ngày có hàng Can là Mậu, tế Xă tắc; ngày Quư, tế đền Lịch đại đế vương. Vào hạ tuần tháng 2, ngày Đinh, tế Văn Miếu; ngày Kỷ, tế Vơ Miếu. Đến tháng 8, thượng tuần, ngày Mậu, tế Xă tắc; ngày Quư, tế Lịch đại đế vương; trung tuần, ngày Đinh, tế Văn Miếu; ngày Kỷ, tế Vơ Miếu.
Tuy nhiên, do thời gian và chiến tranh, Vơ Miếu ở Huế đă bị tàn phá, hiện chỉ c̣n lại những hàng bia đá ghi công trạng các vơ tướng cùng một số bia ghi danh các vơ trạng nguyên triều Nguyễn mà thôi.
Vietbf @ Sưu tầm