Israel đưa Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio xuống tham quan đường hầm cổ tại Jerusalem, biến khảo cổ học thành thông điệp chính trị và công cụ thu hút Washington.
Khi Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đến Jerusalem trong tháng này, lịch tŕnh mà phía Israel sắp đặt dành phần lớn cho khảo cổ học. Ngay ngày đầu tiên, Thủ tướng Benjamin Netanyahu trực tiếp đưa Rubio xuống khu khai quật gần Bức tường phía Tây.
Hôm sau, ông c̣n mời vị khách Mỹ cắt băng khánh thành đường hầm nằm dưới một khu dân cư Palestine, chạy dọc con phố có từ thời La Mă “Con đường Hành hương” trong công viên khảo cổ “Thành David” do một tổ chức định cư Do Thái lập nên.
Thông điệp mà Netanyahu nhấn mạnh là rơ ràng: khẳng định Jerusalem mang cội rễ Do Thái và là “thủ đô vĩnh hằng, bất khả phân chia” của Israel, cây viết Julian Borger của Guardian b́nh luận.
Lịch sử trở thành “mặt trận”
Trong khi ông Rubio thăm thú “Jerusalem cổ đại”, máy bay Israel lại dội bom vào kho lưu trữ cổ vật quan trọng nhất tại thành phố Gaza, xóa sổ thành quả của hơn ba thập kỷ nghiên cứu khảo cổ.
Sự kiện này khiến nhiều nhà nghiên cứu lo ngại rằng di sản khảo cổ đang trở thành một “mặt trận” song song với xung đột hiện hữu trong khu vực.
Tranh chấp về di sản, hiện vật và quyền kiểm soát cách kể lại lịch sử từ lâu đă là một phần trong xung đột Israel - Palestine. Các đơn vị khảo cổ Israel thường theo chân quân đội tiến vào vùng bị chiếm để t́m kiếm hiện vật. Tuy nhiên, sự đối đầu này chưa bao giờ lộ rơ như tháng qua.
Nhiều chuyên gia cho rằng khảo cổ học không chỉ dừng lại ở việc khai quật, mà c̣n phản ánh cách các cộng đồng, chính quyền và tổ chức lựa chọn nhấn mạnh những lớp lịch sử nào và bỏ qua những lớp khác.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu, Ngoại trưởng Mỹ và Marco Rubio và bà Mike Huckabee đi thăm Bức tường phía Tây ở Jerusalem. Ảnh: Reuters.
Chuyến thăm của Rubio được lên kế hoạch nhằm khắc họa “lịch sử Do Thái - Cơ Đốc giáo chung” xoay quanh Jerusalem, vốn gắn chặt với nền tảng cử tri Tin Lành bảo thủ của Đảng Cộng ḥa Mỹ.
Đi cùng ông Netanyahu và Rubio c̣n có Mike Huckabee, một mục sư Tin Lành, cựu ứng viên tổng thống và hiện là đại sứ Mỹ tại Israel, là người ủng hộ nhiệt thành việc mở rộng lănh thổ Israel. Huckabee thẳng thừng phủ nhận sự tồn tại của người Palestine và luôn gọi Bờ Tây bằng các thuật ngữ Kinh Thánh “Jude” và “Samari”.
Nhiều học giả nhận định rằng, thông qua việc nhấn mạnh các lớp lịch sử Do Thái, những sự kiện khảo cổ tại Jerusalem có thể được sử dụng để củng cố lập luận ủng hộ việc Israel duy tŕ toàn quyền kiểm soát thành phố này.
Điều này trái ngược với quan điểm về một Jerusalem chia sẻ trong giải pháp ḥa b́nh hai nhà nước - vốn vẫn được nhắc đến trong nhiều diễn đàn quốc tế.
Khi khảo cổ vượt ra ngoài khoa học
Rubio gọi đường hầm “Con đường Hành hương” là “một trong những di chỉ khảo cổ quan trọng nhất thế giới”, tái hiện hành tŕnh của người Do Thái tới Đền Thánh trong thế kỷ I. Tuy nhiên, đây cũng là một dự án gây nhiều tranh luận.
Dự án này do tổ chức định cư Elad triển khai trên đất bị trưng thu từ người Palestine ở Silwan. Nhóm này mô tả con đường như tuyến hành hương của người Do Thái tới Đền Thánh thời Chúa Jesus.
Liên Hợp Quốc từng khẳng định đây là dự án bất hợp pháp v́ nằm trên vùng lănh thổ bị chiếm đóng, đồng thời lên án việc sử dụng khảo cổ học như công cụ chính trị.
Một báo cáo của Ủy ban điều tra Liên Hợp Quốc năm ngoái từng nêu rơ: “Bất chấp sự phong phú và đa dạng của di sản, cách kể chuyện tại Thành David chỉ tập trung vào lịch sử Do Thái, bỏ qua những giai đoạn và nền văn hóa khác”.
Bên cạnh đó, Alon Arad, giám đốc tổ chức khảo cổ độc lập Emek Shaveh, cho biết đường hầm này từng được khai trương từ năm 2019 khi đại sứ Mỹ dưới thời Donald Trump - ông David Friedman - cầm búa tạ đập tường để mở.
Ông gọi lễ khánh thành lần này là “tṛ diễn kỳ quặc”, minh chứng cho thấy dự án Thành David “không liên quan ǵ đến khảo cổ hay di sản”.
Một số học giả Do Thái cho rằng cấu trúc bậc thang đá lớn tại đây chính là Thành David trong Kinh Thánh, nhưng lập luận này vẫn gây tranh căi dữ dội. Arad cũng cáo buộc Elad dùng phương pháp lạc hậu, thậm chí nguy hiểm.
“Từ đầu thế kỷ 20, khảo cổ học đă ngừng đào hầm v́ hạn chế tầm nh́n. Việc đào ngay dưới nhà dân mà không có sự cho phép là sai trái. Cách tiếp cận này chỉ nhằm ‘Do Thái hóa’ di sản khu vực. Đó là ví dụ điển h́nh của cái gọi là ‘tầm nh́n đường hầm’”, ông cho biết.
Di sản Gaza trong nguy cơ mai một
“Từ khi chiến sự nổ ra, Israel đă làm hư hại hoặc phá hủy hàng trăm địa điểm và hiện vật văn hóa được bảo vệ. Kho ở Gaza lưu giữ khoảng 30 năm nghiên cứu, với hàng chục ngh́n cổ vật. Một số được chuyển đi nhưng nhiều hiện vật đă bị tiêu hủy”, thông cáo của nhóm Emek Shaveh viết.
Nhóm này cho biết thêm rằng chỉ một phần nhỏ cổ vật được kịp di chuyển trước khi kho bị phá hủy. Quân đội Israel cho biết đă cho phép ba ngày để vận chuyển hiện vật và hỗ trợ quá tŕnh này.
Một phần các cổ vật được di chuyển trước khi Israel không kích vào các kho lưu trữ tại Gaza. Ảnh: Première Urgence Internationale.
Tuy nhiên, v́ thiếu phương tiện vận chuyển và nguy hiểm an ninh, các nhà khảo cổ chỉ có thể đưa đi một chuyến xe duy nhất. Một số hiện vật c̣n bị hư hỏng trong quá tŕnh vận chuyển bằng xe tải thùng mở.
Hiện số hiện vật c̣n lại được lưu giữ tại địa điểm bí mật, song phải chịu tác động khắc nghiệt từ thời tiết do điều kiện bảo quản không đảm bảo.
Trong thông cáo chính thức, cơ quan điều phối vùng lănh thổ của quân đội Israel (Cogat) mô tả những hiện vật được di dời là “các cổ vật, khảm đá và gốm sứ của cộng đồng Cơ Đốc giáo ở Gaza”. Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu, bộ sưu tập này bao gồm di sản của nhiều nền văn minh và tôn giáo khác nhau.
“Đó là một cách mô tả chưa đầy đủ. Có thể động cơ xuất phát từ nhu cầu duy tŕ quan hệ đối ngoại, đặc biệt với cộng đồng Tin Lành tại Mỹ”, Alon Arad nhận xét.
VietBF@ sưu tập