Nói người Việt xấu xí, tôi chẳng phải có ư định nói xấu v́ đó là nơi quê hương, nơi chôn rau cắt rốn của tôi, tôi vẫn nhớ hương lúa nơi tôi chạy nhảy mỗi buổi chiều đi học về, tôi vẫn nhớ cây khế bà nội thường hái vài trái rồi chia cho chúng tôi, mọi kư ức tươi đẹp của người thân đều nằm nơi ấy. Nhưng không thể không nh́n vào thực tại nền kinh tế của Việt Nam ngày nay càng tụt hậu, thậm chí thua các nước láng giềng Lào, Campuchia. Đôi khi tôi chợt nghĩ nếu ..... xă hội Việt Nam đi theo một con đường chính trị khác, cuộc sống của chúng tôi, nhưng con dân Việt Nam có thay đổi? Nhưng thực tế và lịch sử đă không làm như vậy. Nên buộc tôi phải nh́n vào thực tại. Một con dân nhỏ bé như tôi chẳng đủ sức thay đổi một thể chế đất nước nhưng vẫn muốn tóm tắt lại những câu nói của cổ nhân để chúng ta cùng suy ngẫm lời nói ấy dù trải qua năm tháng bây giờ vẫn c̣n đúng hay chăng?
1. Giáo Dục
Thiếu tinh thần cầu học
(Nguyễn Văn Tố, theo Lê Thanh, Cuộc phỏng vấn các nhà văn, năm 1943)
Phải nhận rằng người ḿnh không ham học mấy. Thí dụ như người đỗ bằng tốt nghiệp, có công ăn việc làm th́ thôi, không chịu học thêm. Tôi cho thế là nhầm lắm. Người ta dạy cho bấy nhiêu là để cho ḿnh tạm đủ sức mà học lấy, khi ở trường ra mắt là chỗ khởi hành, ḿnh lại tưởng đến nơi rồi. Nếu tôi được phép, tôi sẽ khuyên anh em thanh niên học rơ nhiều, vừa đọc văn Tây, vừa học lại tiếng ta, v́ phần đông người ta mà viết văn ta c̣n sai nhiều.
Trăm sự đều do lỗi ở giáo dục
(Phan Khôi, Trung Lập, Sài G̣n, năm 1930)
Xứ ta lâu nay việc giáo dục rất bơ thờ(1). Những trường học dạy cho biết ba cái chữ không đủ gọi là giáo dục được. V́ cái cớ không có giáo dục đứng đắn đó mà người ta không biết trọng danh dự không biết chuộng khí tiết, không biết giữ nhân cách ḿnh cho cao, đă vậy th́ cái ḷng ham danh lợi nồi lên mà cai trị cả con người chúng ta, tùy nó xui giục đi đâu ḿnh đi đó, ấy là sự mà chúng ta không thể chối được. Coi kia rất đỗi người(2) , học thức tạo thành(3) mà c̣n không khỏi bị nhử cái mo tài lợi, phương chi là kẻ khác!
Trong xă hội hay có thói ngó mặt nhau. Một người làm việc xấu, nhiều người khác thấy mà phân b́: sức như ông ấy đó mà c̣n làm bậy, huống chi ḿnh - rồi th́ tập nhau mà làm quen chẳng ai lấy làm chướng tai gai mắt hết.
Nghe những người đứng lên nói vầy nói khác chế báng một ông nào đó ta tự hỏi nếu đem thay người nói vào cái địa vị ông ấy th́ sao? Không dám vội tin rằng người thế cho ông ấy sẽ hơn được, v́ người ấy vẫn thở chung một cái không khí với đám quần chúng này.
Chúng ta trách một người v́ mấy trăm đồng bạc mà bán ḿnh, song có ai chắc đến lượt ḿnh không bán. Sự dễ thấy nhất là trong quần chúng An Nam luôn luôn có kẻ bán cái ư kiến của ḿnh, bán cái quyền lợi của ḿnh.
(1) Vô ư, không cẩn thận
(2) Lắm người
(3) Đă tới tŕnh độ thành thục
2. DÂN SỐ
Gánh nặng tăng theo dân số
(Nguyễn Văn Huyên, Vấn đề nông dân VN ở Bắc Kỳ năm 1939)
Tính thiếu lo xa, sự đam mê vô độ cờ bạc và ḷng tin ngây thơ vào sự cứu giúp của may rủi và cúng lễ, những sự ḱnh địch giai cấp nẩy sinh từ những phân biệt giả tạo, đầu óc thích kiện cáo làm cho hai kẻ láng giềng chống lại nhau v́ mót mảnh đất cỏn con hoặc v́ một phần đồ cúng chia không đều, các vụ tranh chấp liên miên v́ đất công, sự thụ động trước những yêu sách quá đáng của bọn cho vay... đó là những nhân tố làm trầm trọng thêm t́nh trạng khốn khổ của những gia đ́nh làm ruộng.
Những hậu quả này - nảy sinh từ truyền thống - ngày xưa c̣n chịu đựng được nhờ mật độ người ổn định, nay trở thành một gánh nặng cứ mỗi năm một nặng thêm, do dân số tăng lên nhanh chóng.
3. Bản chất – Tính cách
Kiêu ngạo hăo huyền.
(Nguyễn Đỗ Mục, Gơ đầu trẻ, Đông Dương Tạp chí, năm 1914)
Kiêu ngạo lộ ra ngoài mặt là những kẻ làm bộ làm tịch, ta đăy kẻ giờ(1) khinh người bằng nửa con mắt. Lại có thứ kiêu ngạo kín ở trong bụng, nghe điều trái tai không căi, thấy điều chướng mắt không chê, chỉ nói mát một câu hay cười nhạt một tiếng. Có kẻ bụng dạ nhỏ nhen th́ sinh ra kiêu ngạo, hơi một tí đă có tính hợm. Vậy nên đấng nghiêng tin lệch đất không kiêu ngạo bằng những kẻ đội lốt sư tử, trên rừng bạc bể không kiêu ngạo bằng những kẻ mầu mỡ riêu cua.
Có kẻ tư tưởng sai lầm th́ sinh ra kiêu ngạo, ăn tàn phá hại lại tự cho là sang trọng vào nḥng, lừa dưới dối trên lại tự cho là khôn ngoanchẻ vỏ.
Kiêu ngạo lại thường là một người ngu, ếch ngồi đáy giếng coi trời bằng vụng, vịt lội dưới ao chê sấm là nhỏ.
Kiêu ngạo không chỉ là cái cớ riêng của đám người không có giáo dục mà c̣n tại tập tục và tŕnh độ cả đám đông xă hội. C̣n người th́ thào những canh thua canh được th́ con bạc mới sĩ diện đổ hào, cong người b́nh phẩm những cỗ to, cỗ nhỏ th́ nhà đám mới lên câu thịnh soạn, c̣n người ước ao những tấm ḷng tróc hổ th́ thầy địa lư mới lên mặt chỉnh tôn, c̣n người mê mẩn những tính quỷ hồn ma th́ phù thủy mới rung đùi đắc pháp.
(1) Một thứ anh hùng thời đại.
(2) Những chữ in nghiêng: một số tiếng nóng, chỉ sự hoàn hảo ở tŕnh độ cao mà dám bịp bợm trong các nghề thường mang ra khoe.
Thông minh rút lại hóa ra tinh vặt
(Lương Đức Thiệp, Việt Nam tiến hóa sử, năm 1944)
Về tính chất tinh thần th́ người Việt Nam phần nhiều là thông minh, song những người có trí tuệ lỗi lạc th́ xưa nay vẫn hiếm. Nhiều khi từ thông minh không có chỗ dùng thuận tiện thường lại biến ra năo tinh vặt. Trí nhớ của người Việt Nam rất nẩy nở, đến năo tường tượng th́ hoàn toàn bị năo thực tiễn làm tê liệt. Năo thực tiễn này mở nguồn cho nhiều đức tính khác, cho nên người Việt Nam hiếu học không phải v́ khát hiểu biết mà chỉ v́ mong một địa vị ưu thắng trong xă hội: Học đối với người Việt không phải để thỏa măn một khát khao trí tuệ, mà chính là để làm kế mưu sinh.