An Dương Vương tên thật là Thục Phán, ông là người sáng lập và duy nhất cai trị nước Âu Lạc. Theo Đại Việt sử kư toàn thư và Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, nước Âu Lạc dưới thời An Dương Vương kéo dài 50 năm, từ 257 TCN đến 208 TCN...
Thục Phán An Dương Vương là một trong những nhân vật đặc biệt nhất của lịch sử cổ đại Việt Nam, vừa hiện diện trong sử liệu chính thống, vừa gắn chặt với truyền thuyết dân gian, phản ánh giai đoạn chuyển tiếp quan trọng từ nhà nước Văn Lang của các vua Hùng sang nhà nước Âu Lạc. Theo các nguồn sử cổ và nghiên cứu hiện đại, An Dương Vương là người sáng lập và cũng là vị vua duy nhất cai trị nước Âu Lạc, một quốc gia tồn tại không dài nhưng để lại dấu ấn sâu đậm trong tiến tŕnh h́nh thành dân tộc Việt.
Về thân thế, An Dương Vương có tên thật là Thục Phán. Ông là thủ lĩnh của các bộ lạc Âu Việt sinh sống xen kẽ với người Lạc Việt ở vùng Bắc Bộ ngày nay. Trong khi người Lạc Việt chịu sự cai trị của nhà nước Văn Lang do các vua Hùng đứng đầu, th́ người Âu Việt tồn tại tương đối độc lập. Vào khoảng cuối thế kỷ III trước Công nguyên, trong bối cảnh khu vực có nhiều biến động lớn do sự bành trướng của nhà Tần từ phương Bắc, Thục Phán đă nổi lên như một thủ lĩnh quân sự và chính trị có uy tín, đủ khả năng thống nhất các bộ lạc.
Thục Phán An Dương Vương.
Theo Đại Việt sử kư toàn thư và Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, Thục Phán đánh bại vị vua Hùng cuối cùng, chấm dứt nhà nước Văn Lang và sáp nhập hai cộng đồng Âu Việt – Lạc Việt thành một quốc gia thống nhất. Ông xưng vương, lấy hiệu là An Dương Vương và đổi quốc hiệu thành Âu Lạc. Sử sách cổ ghi chép niên đại trị v́ của An Dương Vương theo hai cách khác nhau. Các bộ sử Việt Nam truyền thống cho rằng ông lên ngôi năm 257 trước Công nguyên và trị v́ trong khoảng 50 năm, đến năm 208 trước Công nguyên th́ mất nước. Trong khi đó, nhiều sử gia hiện đại căn cứ vào Sử kư Tư Mă Thiên, một bộ chính sử gần thời đại Âu Lạc hơn, cho rằng An Dương Vương và nước Âu Lạc chỉ tồn tại từ khoảng năm 208 đến năm 179 trước Công nguyên, tức là gần 30 năm. Dù theo cách tính nào, An Dương Vương vẫn là một trong số ít các vị vua cổ đại Việt Nam có niên đại trị v́ tương đối rơ ràng.
Sau khi lên ngôi, An Dương Vương chọn Phong Khê, tức khu vực Cổ Loa ngày nay, Hà Nội, làm kinh đô. Đây là một quyết định mang tính chiến lược, bởi vị trí này vừa thuận lợi về giao thông đường thủy, vừa có khả năng pḥng thủ cao. Dưới triều ông, bộ máy nhà nước Âu Lạc về cơ bản kế thừa mô h́nh của Văn Lang với các chức danh như Lạc hầu, Lạc tướng, Bồ chính, nhưng quyền lực trung ương được củng cố chặt chẽ hơn. Vai tṛ của nhà vua được nâng cao, phản ánh sự phát triển của nhà nước từ h́nh thức liên minh bộ lạc sang một nhà nước sơ khai có tổ chức rơ ràng hơn.
Một trong những thành tích nổi bật nhất của An Dương Vương là lănh đạo cuộc kháng chiến lâu dài và quyết liệt chống lại quân xâm lược nhà Tần. Sau khi thống nhất Trung Hoa, Tần Thủy Hoàng tiếp tục thực hiện tham vọng chinh phục vùng đất Bách Việt ở phía Nam. Năm 218 trước Công nguyên, nhà Tần huy động khoảng 50 vạn quân chia làm nhiều đạo tiến xuống phương Nam. Đạo quân do Đồ Thư chỉ huy đă tiến sâu vào khu vực Tây Âu và Lạc Việt, gây ra mối đe dọa trực tiếp đối với Âu Lạc.
Trước sức mạnh quân sự to lớn của nhà Tần, An Dương Vương đă áp dụng chiến lược kháng chiến linh hoạt, kết hợp giữa pḥng thủ, tiêu hao và phản công. Nhân dân Âu Lạc thực hiện chiến thuật “vườn không nhà trống”, khiến quân Tần dù đông nhưng nhanh chóng lâm vào cảnh thiếu lương thực, mệt mỏi và suy kiệt. Khi thời cơ chín muồi, quân dân Âu Lạc dưới sự chỉ huy của Thục Phán tổ chức các đợt tập kích bất ngờ, sử dụng cung nỏ để tiêu diệt đối phương. Tướng Đồ Thư bị giết, quân Tần tan ră và buộc phải rút lui. Sử kư Tư Mă Thiên mô tả t́nh trạng quân Tần lúc đó vô cùng thảm hại, tiến không được, lui không xong, binh sĩ chết chóc dọc đường. Chiến thắng này không chỉ bảo vệ nền độc lập của Âu Lạc mà c̣n khẳng định tài năng quân sự và uy tín lớn của An Dương Vương.
Sau chiến thắng trước quân Tần, An Dương Vương tập trung xây dựng và củng cố đất nước. Ông cho xây dựng thành Cổ Loa, một công tŕnh quân sự đồ sộ bậc nhất Đông Nam Á thời cổ đại, với cấu trúc nhiều ṿng thành xoắn ốc, vừa có giá trị pḥng thủ, vừa thể hiện tŕnh độ tổ chức và kỹ thuật cao của cư dân Âu Lạc. Gắn liền với thành Cổ Loa là truyền thuyết về thần Kim Quy và nỏ thần liên châu do Cao Lỗ chế tạo, phản ánh khát vọng của người xưa về sức mạnh quân sự và sự bảo trợ thần linh cho quốc gia. Dù yếu tố truyền thuyết chiếm tỷ lệ lớn, các phát hiện khảo cổ tại Cổ Loa cho thấy đây thực sự là một trung tâm chính trị – quân sự quan trọng, minh chứng cho sự phát triển vượt bậc của Âu Lạc dưới thời An Dương Vương.
Tuy nhiên, sự hưng thịnh của Âu Lạc không kéo dài. Nguyên nhân dẫn đến sự diệt vong của triều đại An Dương Vương bắt nguồn từ cả yếu tố bên ngoài lẫn bên trong. Sau khi nhà Tần sụp đổ, Triệu Đà, một viên quan cũ của Tần ở Lĩnh Nam, đă nhân cơ hội ly khai, lập ra nước Nam Việt. Với tham vọng mở rộng lănh thổ, Triệu Đà sớm coi Âu Lạc là mục tiêu cần chinh phục. Ban đầu, các cuộc tấn công quân sự trực diện của Nam Việt không mang lại kết quả như mong muốn, bởi Âu Lạc vẫn giữ được sức pḥng thủ đáng kể.
Theo truyền thuyết được lưu truyền rộng răi trong cả sử sách Việt Nam và Trung Quốc, Triệu Đà đă chuyển sang sử dụng kế sách mềm dẻo và thâm hiểm hơn, đó là chiến tranh gián điệp. Ông cho con trai là Trọng Thủy cầu hôn công chúa Mỵ Châu, con gái An Dương Vương. Thông qua cuộc hôn nhân này, Trọng Thủy nắm được bí mật quân sự then chốt của Âu Lạc, đặc biệt là liên quan đến nỏ thần. Khi bí mật bị lộ, ưu thế pḥng thủ của Âu Lạc không c̣n, Triệu Đà lập tức phát động tấn công và giành thắng lợi quyết định.
Trước sự sụp đổ không thể cứu văn của quốc gia, An Dương Vương buộc phải bỏ chạy và theo truyền thuyết đă tự vẫn, kết thúc triều đại của ḿnh. Về niên đại mất nước, sử sách Việt Nam truyền thống thường ghi là năm 208 trước Công nguyên, trong khi căn cứ vào Sử kư Tư Mă Thiên, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Âu Lạc bị diệt vào khoảng năm 179 trước Công nguyên, sau khi Lă Hậu của nhà Hán qua đời. Dù mốc thời gian cụ thể c̣n có sự khác biệt, sự diệt vong của Âu Lạc dưới thời An Dương Vương nh́n chung được lư giải bởi sự kết hợp giữa âm mưu xâm lược tinh vi của Nam Việt và những hạn chế nội tại của một nhà nước c̣n non trẻ.
Nh́n tổng thể, Thục Phán An Dương Vương là một nhân vật lịch sử có vai tṛ đặc biệt trong quá tŕnh h́nh thành quốc gia và dân tộc Việt Nam. Ông là người sáng lập nước Âu Lạc, thống nhất các cộng đồng Âu Việt và Lạc Việt, lănh đạo thành công cuộc kháng chiến chống quân Tần và xây dựng một trung tâm chính trị – quân sự lớn tại Cổ Loa. Đồng thời, sự thất bại của ông trước Nam Việt cũng để lại bài học sâu sắc về cảnh giác trước âm mưu thâm nhập từ bên trong. Giữa ranh giới của lịch sử và truyền thuyết, h́nh ảnh An Dương Vương vẫn tồn tại như biểu tượng của một giai đoạn chuyển ḿnh quan trọng, đặt nền móng cho sự tiếp nối lâu dài của lịch sử Việt Nam.