Đồng rial rơi tự do, phố Saadi bỗng hóa “đường biểu t́nh”
Ngay sau khi đồng rial lao xuống mức thấp kỷ lục so với đô-la Mỹ, Tehran bùng lên những cuộc tụ tập lớn nhất trong ba năm. Các tiểu thương và chủ sạp tràn ra phố Saadi ngay trung tâm thủ đô, rồi lan sang khu Shush gần khu chợ Lớn — nơi giới thương nhân từng là một lực đẩy quan trọng trong cuộc Cách mạng Hồi giáo 1979. Lần này, họ không xuống đường v́ khẩu hiệu lư tưởng, mà v́ túi tiền bị bóp nghẹt từng ngày.
Trong một số khu vực ở Tehran, cảnh sát đă dùng hơi cay để giải tán đám đông. Hăng thông tấn nhà nước xác nhận có biểu t́nh; nhân chứng nói các cuộc tụ tập tương tự c̣n xuất hiện ở những thành phố lớn như Isfahan, Shiraz và Mashhad. Một cơn giận âm ỉ nhiều tháng dường như t́m được “mồi lửa”: tỷ giá.
Thống đốc Ngân hàng Trung ương từ chức giữa tâm băo
Truyền h́nh nhà nước loan tin ông Mohammad Reza Farzin, người đứng đầu Ngân hàng Trung ương, đă nộp đơn từ chức. Tin đồn về khả năng rời ghế của ông đă râm ran cả tuần trước đó, nhưng khi nó thành sự thật, phố xá cũng kịp nóng lên như thể ai đó vừa rút cái chốt cuối cùng.
Đồng rial hôm Chủ nhật rơi xuống khoảng 1,42 triệu rial đổi 1 USD — mốc thấp nhất từng ghi nhận. Sang thứ Hai, tỷ giá được nói là quanh 1,38 triệu rial/USD: nhích lại chút ít, nhưng vẫn nằm sát đáy, như một người vừa trượt chân trên vực sâu và vẫn c̣n loạng choạng. Đáng chú ư, khi ông Farzin lên nắm chức năm 2022, tỷ giá khoảng 430.000 rial/USD — nghĩa là chỉ trong vài năm, đồng tiền đă bị bào ṃn nhiều lần.
Chợ đóng cửa, cửa tiệm kéo rèm: dấu hiệu của một cơn tuyệt vọng
Nhân chứng cho biết nhiều tiểu thương đă đóng cửa sạp và kêu gọi các cửa hàng khác làm theo. Một hăng thông tấn bán chính thức nói hoạt động buôn bán ở nhiều nơi ngừng trệ, dù vẫn có cửa tiệm mở cầm chừng. Trước đó một ngày, các cuộc phản đối c̣n giới hạn ở hai khu chợ điện thoại di động tại trung tâm Tehran, nơi người biểu t́nh hô các khẩu hiệu chống chính phủ. Nhưng sang thứ Hai, ḍng người dày hơn, phạm vi rộng hơn, không khí nặng hơn — như thể cả một thành phố đang thở bằng lồng ngực chật.
Những cuộc biểu t́nh này được xem là lớn nhất kể từ năm 2022, khi cái chết của Mahsa Jina Amini (22 tuổi) trong lúc bị giam giữ đă châm ng̣i cho làn sóng xuống đường trên toàn quốc. Khi đó, một mảnh khăn trùm đầu và quyền tự do cơ thể trở thành tia lửa. C̣n bây giờ, lại là đồng tiền — thứ chạm thẳng vào nồi cơm.
Lạm phát như lửa âm ỉ: giá thực phẩm vọt, thuốc men đội lên
Tỷ giá trượt nhanh kéo theo áp lực lạm phát tăng mạnh, đẩy giá thực phẩm và nhu yếu phẩm leo thang, bóp chặt ngân sách từng gia đ́nh. Xu hướng này càng có nguy cơ tệ hơn khi Iran vừa có thay đổi về giá xăng dầu trong những ngày gần đây — một yếu tố dễ làm “rung” thêm mọi mức giá c̣n lại.
Theo cơ quan thống kê nhà nước, lạm phát tháng 12 tăng 42,2% so với cùng kỳ năm trước và cao hơn 1,8% so với tháng 11. Giá thực phẩm tăng 72%, c̣n nhóm hàng y tế – thuốc men tăng 50% so với tháng 12 năm ngoái. Nhiều người chỉ trích xem những con số ấy như dấu hiệu tiến gần “siêu lạm phát” — trạng thái mà giá cả chạy nhanh hơn tiền lương, và niềm tin chạy nhanh hơn cả giá cả.
Chưa dừng ở đó, các thông tin trên truyền thông chính thức về kế hoạch tăng thuế trong năm mới của Iran (bắt đầu 21/3) lại khiến tâm lư bất an dày thêm một lớp. Trong kinh tế, nỗi sợ đôi khi đi trước thực tế — và chính nó làm thực tế xấu đi.
Bóng của trừng phạt và chiến tranh: thị trường sống bằng lo âu
Nếu nh́n lại, thời điểm thỏa thuận hạt nhân 2015 c̣n hiệu lực, đồng rial từng ở quanh 32.000 rial/USD. Nhưng thỏa thuận ấy rạn vỡ khi Tổng thống Mỹ Donald Trump rút Mỹ khỏi thỏa thuận năm 2018, mở đường cho áp lực trừng phạt quay lại. Và khi trừng phạt trở thành “khí hậu”, đồng tiền trở thành “thời tiết”: lúc nào cũng dễ nổi băo.
Thị trường c̣n bị phủ thêm một lớp bất định bởi nguy cơ xung đột tái bùng phát sau cuộc chiến kéo dài 12 ngày vào tháng 6 giữa Iran và Israel. Nhiều người Iran lo ngại kịch bản đối đầu lớn hơn có thể kéo Mỹ vào, khiến nỗi sợ biến thành áp lực mua – bán, và áp lực mua – bán lại biến thành tỷ giá.
Đến tháng 9, Liên Hiệp Quốc tái áp đặt các biện pháp trừng phạt liên quan hạt nhân thông qua cơ chế mà giới ngoại giao gọi là “snapback”: tài sản Iran ở nước ngoài bị đóng băng trở lại, giao dịch vũ khí bị chặn và các h́nh phạt gắn với chương tŕnh tên lửa đạn đạo được kích hoạt. Những sợi dây ấy siết vào nền kinh tế không ồn ào như hơi cay trên đường phố, nhưng dai dẳng hơn — và làm người ta nghẹt thở lâu hơn.
Khi “điện thoại thông minh” không cứu nổi cái ví rỗng
Iran hôm nay không chỉ đối diện một cuộc khủng hoảng tiền tệ, mà c̣n đối diện cuộc khủng hoảng niềm tin: niềm tin rằng ngày mai có thể sống rẻ hơn hôm nay. Khi tỷ giá trở thành chiếc kim đồng hồ đo nỗi lo, và khi chợ búa — trái tim của đời sống thường dân — quyết định đóng cửa để phản kháng, đó là dấu hiệu cho thấy cơn sóng đă dâng tới mép.
Và nếu chính quyền không t́m ra cách chặn đà rơi của đồng rial, th́ những cuộc tụ tập ở Saadi hay Shush có thể chỉ là chương mở đầu. V́ người ta có thể chịu nhiều thứ, nhưng rất khó chịu cảnh đồng tiền của ḿnh… biến mất ngay trong ḷng bàn tay.