Nói đến t́nh báo Anh, người ta lại liên tưởng đến James Bond, nhưng đằng sau những hào nhoáng phim ảnh, t́nh báo Anh c̣n sở hữu cả một “kho” thâm cung bí sử. Điều này cho thấy "nửa sự thật chưa là sự thật" (one-half truth), thủ thuật mà MI.5 từng thao túng, đưa dư luận vào ma hồn trận, tiêu biểu trong số này có Bức thư Zinoviev.
Thuật ngữ “t́nh báo Anh” thực sự rất chung chung, đề cập tới nhiều tổ chức, chẳng hạn như SIS, MI.5 và những cơ quan khác. SIS là Cục t́nh báo mật (Secret Intelligence Service-SIS), thường được biết đến là MI.6 (T́nh báo Quân đội - Bộ phận 6) là phân ban có nhiệm vụ cung cấp cho chính phủ Anh những thông tin t́nh báo hải ngoại. Nó hoạt động dưới sự chỉ đạo chính thức của Ủy ban T́nh báo chung (Joint Intelligence Committee-JIC), cùng với Cơ quan An ninh (MI.5), Government Communications Headquarters (GCHQ) và Defence Intelligence (DI). Tổng cục An ninh Anh ban đầu được thành lập nhằm mục đích chống lại t́nh báo Đức vào năm 1909 nhưng sau đó cơ quan này được tách ra thành hai phân ban hay hai nhánh, gọi là MI.5 và MI.6.
Cơ quan an ninh Anh thường được gọi là MI.5, là cơ quan t́nh báo, phản gián và đảm bảo an ninh của Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland. Cơ quan này có nhiệm vụ bảo vệ dân chủ, kinh tế và chống các tội phạm nguy hiểm, tội phạm chiến tranh, chống khủng bố trong Vương quốc Anh. Ngoài MI.6, MI.5 và sở cảnh sát đặc biệt, chức năng an ninh - t́nh báo c̣n được thực hiện bởi Cơ quan T́nh báo Quốc pḥng và Trung tâm Thông tin chính phủ. MI.5 là một trong những cơ quan t́nh báo dày dạn kinh nghiệm nhất tại Châu Âu và trên thế giới. Nhiệm vụ chính của cơ quan trong thời kỳ sau Thế chiến II là chống lại sự xâm nhập của gián điệp Xô viết và tổ chức khủng bố IRA.
Trụ sở t́nh báo Anh SIS.
Sau Thế chiến II, trụ sở MI.5 nằm tại Leconfield House (1945-1976), 140 Gower Street (1976-1994) và Thames House (trụ sở hiện tại). Theo như miêu tả trong cuốn sách "Spycatcher", trụ sở Gower Street của cơ quan này nằm nép ḿnh giữa một trường cao đẳng mỹ thuật và bệnh viện. Hiện nay MI.5 có các văn pḥng khu vực trên khắp nước Anh và vẫn được giữ bí mật.
Công việc của MI.6 hoàn toàn giống với thế giới gián điệp của James Bond, nhưng các chiến dịch của MI.6 lại hoàn toàn tuyệt mật. Khác với các hoạt động tương đối công khai của MI.5, MI.6 thu thập thông tin t́nh báo nước ngoài theo một phương thức âm thầm, lặng lẽ và tuyệt mật. MI.6 luôn tiến hành các chiến dịch t́nh báo mật trên toàn thế giới, từ Bắc Ireland, Trung Đông, châu Phi và mới đây nhất là Afghanistan, Iraq. Vai tṛ của MI.6 đă thay đổi đáng kể sau Chiến tranh Lạnh, do nhu cầu phản gián đối với Liên Xô không c̣n tính cấp bách nữa. Tuy nhiên, mối đe dọa của khủng bố quốc tế cũng đang đặt ra cho MI.6 những nhiệm vụ mới.
Bức thư Zinoviev là ǵ?
Sự kiện bức thư Zinoviev (The Zinoviev Letter) hay TZL đề cập đến vai tṛ của MI.5 liên quan đến kết quả của tổng tuyển cử năm 1924 ở Anh. TZL là một tài liệu giả mạo được tờ Daily Mail của Anh công bố giật gân 4 ngày trước khi cuộc tổng tuyển cử hồi tháng 10/1924 diễn ra. Bức thư được cho là một chỉ thị của Grigory Zinoviev, người đứng đầu Quốc tế Cộng sản (Comintern) ở Moscow, gửi đảng Cộng sản Anh ra lệnh tham gia vào cuộc bầu cử. Thư cũng đề cập việc nối lại quan hệ ngoại giao của Anh với Liên Xô dưới thời chính phủ do đảng Lao động nắm quyền để nâng cao vai tṛ tầng lớp lao động. Báo chí cánh hữu mô tả những nhận xét sai lệch này là sự can thiệp nghiêm trọng của nước ngoài và muốn lật đổ nền chính trị Anh. Hậu quả, TZL đă xúc phạm đến cử tri Anh, khiến họ chống lại đảng Lao động.
Bức thư có vẻ xác thực đối với một số người vào thời điểm đó, nhưng theo các nhà sử học, giờ đây là tài liệu giả. TZL đă chống lưng cho đảng Bảo thủ để thắng bầu cử, c̣n đảng Lao động th́ cho rằng đây là hành vi chơi bẩn, khiến đảng này mất ghế và phải rời khỏi chính trường. Tính xác thực của bức thư đă bị dư luận Anh liên tục nghi ngờ trong nhiều năm, thậm chí c̣n có tin đồn, chính MI.5 đă “sáng tác” ra bức thư nói trên.
Thư Zinoviev là một tài liệu giả mạo được tờ Daily Mail công bố và giật gân hóa 4 ngày trước cuộc tổng tuyển cử Vương quốc Anh năm 1924 bắt đầu, được tổ chức vào ngày 29/10. Bức thư được cho là chỉ thị từ Grigory Zinoviev, người đứng đầu Quốc tế Cộng sản (Comintern) ở Moscow, gửi cho đảng Cộng sản Anh (CPGB), ra lệnh cho đảng này tham gia vào các hoạt động lật đổ chính quyền. Bức thư nêu rơ rằng việc b́nh thường hóa quan hệ Anh - Liên Xô dưới chính phủ đảng Lao động sẽ làm cho giai cấp công nhân Anh trở nên cực đoan hơn và đặt đảng Cộng sản Anh (CPGB) vào vị thế thuận lợi để theo đuổi một cuộc cách mạng kiểu Bolshevik. Bức thư c̣n cho rằng những ảnh hưởng này sẽ lan rộng khắp đế quốc Anh.
Báo chí cánh hữu miêu tả bức thư như một sự phá hoại nghiêm trọng từ nước ngoài đối với chính trị Anh và đổ lỗi cho chính phủ Lao động đương nhiệm dưới thời Ramsay MacDonald v́ đă thúc đẩy chính sách ḥa giải chính trị và thương mại mở với Liên Xô, điều mà kế hoạch dường như phụ thuộc vào. Cuộc bầu cử đă dẫn đến sự sụp đổ của chính phủ Lao động đầu tiên và chiến thắng vang dội của đảng Bảo thủ, đồng thời làm suy yếu liên tục đảng Tự do. Những người ủng hộ đảng Lao động thường đổ lỗi cho bức thư, ít nhất là một phần, về thất bại của đảng họ.
Bức thư được cho là xác thực khi được công bố và trong một thời gian sau đó, nhưng các nhà sử học hiện nay đều đồng ư rằng đó là một bức thư giả mạo. Bức thư có lẽ đă giúp đảng Bảo thủ bằng cách đẩy nhanh sự sụp đổ liên tục của phiếu bầu của đảng Tự do, từ đó dẫn đến chiến thắng áp đảo của đảng Bảo thủ. A.J.P. Taylor lập luận rằng tác động quan trọng nhất của bức thư là đối với tư duy của những người theo đảng Lao động, những người trong nhiều năm sau đó đổ lỗi cho sự gian lận về thất bại của họ, do đó hiểu sai các lực lượng chính trị đang hoạt động và tŕ hoăn những ǵ Taylor coi là những cải cách cần thiết trong đảng Lao động.
Bối cảnh ra đời TZL
Vào ngày 22/1/1924, đảng Lao động lần đầu tiên thành lập chính phủ tại Vương quốc Anh. Tuy nhiên, đó là một chính phủ thiểu số và do đó có nguy cơ sụp đổ nếu đảng Bảo thủ và đảng Tự do liên minh chống lại nó. Trong chính sách đối ngoại, chính phủ đă sử dụng quyền hành pháp để chính thức công nhận Liên Xô vào tháng 2/1924. Họ cũng đề xuất cho Liên Xô vay tiền và mở cửa thương mại, nhưng quốc hội phần lớn đă cản trở các biện pháp này. Ngày 8/10/1924, chính phủ Lao động của Ramsay MacDonald thất bại tại Hạ viện trong một cuộc bỏ phiếu bất tín nhiệm do đảng Tự do đưa ra.
Trước đó, đảng Tự do đă ủng hộ việc tiếp tục chính phủ thiểu số đồng thời ngăn chặn hầu hết các sáng kiến chính sách quan trọng của chính phủ. Thay v́ từ chức, MacDonald đă nhận được sự cho phép từ Vua George V để giải tán Quốc hội và tổ chức một cuộc bầu cử mới. Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến thất bại của Quốc hội là quyết định của chính phủ đ́nh chỉ việc truy tố biên tập viên cộng sản John Ross Campbell theo Đạo luật Kích động nổi loạn năm 1797, v́ đă xuất bản một bức thư ngỏ trên tờ Workers' Weekly kêu gọi binh lính "hăy cho mọi người biết rằng, cả trong chiến tranh giai cấp lẫn chiến tranh quân sự, các bạn sẽ không chĩa súng vào đồng nghiệp của ḿnh, mà thay vào đó sẽ sát cánh cùng đồng nghiệp để tấn công những kẻ bóc lột và tư bản, và sẽ sử dụng vũ khí của ḿnh để bảo vệ giai cấp của ḿnh". Một cuộc tổng tuyển cử đă được lên kế hoạch vào ngày 29/10.
Vào gần cuối chiến dịch bầu cử ngắn ngủi, trên tờ Daily Mail xuất hiện nội dung một bức thư gửi tới Ủy ban Trung ương đảng Cộng sản Anh (CPGB) được cho là của Grigory Zinoviev, người đứng đầu Ủy ban Chấp hành Quốc tế Cộng sản (Comintern); Thư kư của Comintern Otto Wille Kuusinen; và Arthur MacManus, một đại diện của Anh tại một hội nghị của Ủy ban Chấp hành. Nó dự đoán rằng nỗ lực b́nh thường hóa quan hệ ngoại giao và kinh tế của Anh với Liên Xô của chính phủ Lao động sẽ không chỉ mang lại lợi ích cho Liên Xô mà c̣n kích động giai cấp vô sản Anh hành động cách mạng và cho phép ảnh hưởng của Liên Xô trên khắp đế chế Anh. Một phần đặc biệt gây hại của bức thư này có nội dung như sau:
“Việc giải quyết quan hệ giữa hai nước sẽ hỗ trợ cuộc cách mạng hóa giai cấp vô sản quốc tế và Anh không kém ǵ một cuộc nổi dậy thành công ở bất kỳ khu vực làm việc nào của Anh, v́ việc thiết lập liên hệ chặt chẽ giữa giai cấp vô sản Anh và Nga, việc trao đổi các đoàn đại biểu và công nhân... sẽ cho phép chúng ta mở rộng và phát triển việc tuyên truyền tư tưởng Lênin ở Anh và các thuộc địa”.
Việc công bố bức thư đă gây ra sự bối rối nghiêm trọng cho Thủ tướng MacDonald và đảng Lao động của ông. Mặc dù đảng của ông đối mặt với nguy cơ mất chức rất cao, MacDonald vẫn không từ bỏ hy vọng trong chiến dịch. Sau khi bức thư được công bố, mọi cơ hội chiến thắng bất ngờ đều tan biến, khi bóng ma của t́nh trạng bất ổn nội bộ và một chính phủ thờ ơ, hoặc thậm chí đồng lơa với mối nguy hiểm được cho là tiềm tàng đó, đă thống trị các tiêu đề và diễn ngôn công chúng. Những nỗ lực của MacDonald nhằm nghi ngờ tính xác thực của bức thư đă vô ích, bị cản trở bởi sự chấp nhận rộng răi của tài liệu này trong giới chức chính phủ. Ông nói với Nội các của ḿnh rằng ông "cảm thấy như một người bị khâu vào bao tải và ném xuống biển".
Kết quả bầu cử, đảng Bảo thủ đă giành chiến thắng quyết định trong cuộc bầu cử tháng 10/1924, chấm dứt chính phủ Lao động đầu tiên của đất nước. Sau khi đảng Bảo thủ thành lập chính phủ với Stanley Baldwin làm Thủ tướng, một ủy ban Nội các đă điều tra bức thư và kết luận rằng nó là thật. Chính phủ Bảo thủ đă không tiến hành bất kỳ cuộc điều tra nào thêm nữa, bất chấp những gợi ư liên tục cho rằng bức thư đă bị làm giả.
Vào ngày 21/11/1924, chính phủ đă hủy bỏ thỏa thuận thương mại chưa được phê chuẩn với Liên Xô. Cũng trong thời điểm này, MI.5 đă bí mật xác định bức thư là giả mạo. Để bảo vệ danh tiếng và duy tŕ huyền thoại về sự nhượng bộ của đảng Lao động đối với Liên Xô, họ đă không thông báo cho phần c̣n lại của chính phủ, vốn tiếp tục coi nó là thật.