Một bức ảnh – hai cách kể: và người ta đã bị dẫn dắt suốt nhiều năm
Có những tấm ảnh chỉ cần xuất hiện một lần là đủ “đóng đinh” vào ký ức tập thể. Và cũng có những tấm ảnh… càng nổi tiếng càng dễ bị bẻ lái.
Trong số đó, bức hình đen trắng chụp cảnh chen chúc lên trực thăng những ngày cuối tháng 4/1975 là một ví dụ kinh điển: ai muốn nói gì cũng được, miễn ghép thêm một câu chú thích cho… đã miệng.
Nhiều người Việt lớn lên trong không khí tuyên truyền một chiều nên quen nhìn lịch sử bằng “phụ đề soạn sẵn”. Thế là những người chạy loạn bị gọi bằng đủ thứ nhãn miệt thị như “đu càng”, “ba que”… và câu chuyện phía sau một tấm ảnh trở thành cái cớ để cười cợt, để chửi bới, để kết án cả một số phận.
Nhưng ảnh thì không biết nói dối. Chỉ có người ta cố tình bắt nó “nói theo kịch bản”.
Bối cảnh lịch sử: ngày 29/4/1975 và cuộc tháo chạy mang tên Frequent Wind
Theo thông tin được chia sẻ rộng rãi, bức ảnh nổi tiếng này do phóng viên người Hà Lan Hubert van Es (làm việc cho UPI) chụp từ khoảng cách vài dãy nhà bằng ống kính tiêu cự dài.
Thời điểm được nhắc tới là ngày 29/4/1975, chỉ một ngày trước khi Sài Gòn sụp đổ.
Địa điểm là tòa nhà số 22 Lý Tự Trọng (tên cũ đường Gia Long), một khu chung cư gắn với nhóm nhân sự Mỹ (USAID và một số người thuộc mạng lưới tình báo).
Toàn bộ khung cảnh nằm trong Chiến dịch Frequent Wind (Gió Lốc) – chiến dịch di tản bằng trực thăng lớn nhất lịch sử khi đó, ưu tiên đưa người Mỹ và những người Nam Việt Nam có liên quan rời khỏi thành phố trong tình thế rối như tơ vò.
Nói nôm na: đó không còn là “trật tự hàng lối” nữa, mà là cuộc chạy đua với thời gian. Và trong cuộc chạy đua ấy, con người dễ biến thành… cái bóng của hoảng loạn.
Người trong vòng tròn đỏ: Stuart Herrington và “vai phụ” bị hiểu nhầm nhất bức ảnh
Theo phần chú giải đang được lan truyền, người đàn ông bị khoanh đỏ là Stuart Herrington, khi đó là một đại úy tình báo Lục quân Hoa Kỳ (về sau nghỉ hưu với quân hàm đại tá).
Trong khoảnh khắc được chụp lại, ông được mô tả là đang đứng trên nóc tòa nhà, hỗ trợ người di tản trèo lên chiếc UH-1 Huey. Nhiều người từng tưởng đây là nóc Đại sứ quán Mỹ, nhưng câu chuyện phổ biến cho rằng thực tế là tại tòa chung cư của USAID gần đó.
Điểm khiến bức ảnh “bốc khói” suốt bao năm nằm ở một chi tiết: cú đấm.
Có một người đàn ông cố chen lấn, xô đẩy, tìm cách vượt lên trước giữa cảnh hỗn loạn. Và trong cách kể được chia sẻ, Herrington đã đấm thẳng vào mặt người đó để chặn hành vi lấn ép, đặc biệt khi xô vào người già và trẻ em.
Thế rồi, tuyên truyền xuất hiện như một “nhà biên kịch”: họ bẻ câu chuyện sang hướng khác, gán cú đấm ấy thành “đấm người lính VNCH” để bôi nhọ, để chế giễu, để đóng mác cả một tập thể.
Nhưng theo lời kể được lan truyền tiếp, chính Herrington về sau đã đính chính rằng cú đấm đó không phải nhắm vào “người lính VNCH” như cách tuyên truyền dựng lên, mà nhắm vào một kẻ trà trộn (bị gọi là “Việt cộng nằm vùng”) đang cố lách vào đám đông để tìm đường chạy sang Mỹ.
Một cú đấm – hai câu chuyện. Và câu chuyện nào được “phát loa” mạnh hơn thì… thắng.
Sau 40 năm: điều còn lại không phải cú đấm, mà là bài học về cách người ta đánh tráo lịch sử
Bức ảnh đi khắp thế giới không chỉ vì giá trị thời sự của ngày cuối cùng, mà còn vì nó bị biến thành biểu tượng cho một cuộc tranh cãi kéo dài nhiều thập kỷ.
Theo cách kể nói trên, sau khoảng 40 năm, khi những lời giải thích và đính chính được nhắc lại, bức ảnh ấy như được “trả về đúng chỗ”: không phải công cụ để sỉ nhục người thua cuộc, càng không phải cái cớ để chụp mũ VNCH bằng vài câu chú thích ác ý.
Rốt cuộc, cái đáng nhớ nhất từ tấm hình không phải là một nắm đấm.
Mà là khoảnh khắc lịch sử khi một thành phố rơi vào hỗn loạn, con người bấu víu vào hy vọng mong manh, và sự thật… có thể bị bóp méo chỉ bằng một câu tuyên truyền.
Và nếu có “minh oan” nào đáng giá, thì đó là minh oan cho một điều rất giản dị:
người ta đã chạy không phải vì hèn, mà vì còn muốn sống – và muốn bảo vệ gia đình mình trong cơn bão của thời cuộc.
Nguồn ảnh Dat Luong