Mỗi sáng ra đường là một phép tính sinh tồn
Trong thời buổi lương thưởng như chiếc áo mưa rách — có cũng như không — c̣n giá cả th́ leo thang như được trả lương theo KPI, người lao động bỗng học thêm một kỹ năng mới: sống sót theo ngày. Mỗi sáng bước ra khỏi nhà là một bài toán không có đáp án đẹp: xăng, ăn, tiền nhà, tiền học, tiền thuốc… và thêm một khoản “chi phí” nữa được số hóa cho hiện đại: phạt nguội bằng AI. Ở trên giấy, công nghệ giúp giao thông minh bạch hơn, trật tự hơn. Nhưng ở dưới đường, trong đời sống thật, nhiều người lại chỉ cảm nhận được một thứ rất cụ thể: cái nh́n lạnh như thép của camera.
Nhà nước hiện diện bằng… biên lai xử phạt
Công nghệ vốn được ca ngợi là để phục vụ con người. Nhưng khi nó được triển khai theo kiểu cứng nhắc, lạnh lùng, không đối thoại, người ta bắt đầu hiểu ra một sự thật châm biếm: Nhà nước xuất hiện trong đời sống thường nhật không phải qua dịch vụ công tử tế, không phải qua chính sách nâng đỡ sinh kế, mà qua… biên lai xử phạt. Tức là bạn có thể không gặp được người hướng dẫn thủ tục, không gặp được một kênh hỗ trợ đúng nghĩa, nhưng lại rất dễ “gặp” camera. Ở đâu cần “đồng hành”, đôi khi không thấy ai; ở đâu cần “ghi nhận”, AI nhớ rất dai.
Vấn đề không phải là quản lư bằng công nghệ, mà là quản lư kiểu “máy luôn đúng”
Không ai phủ nhận quản lư giao thông bằng công nghệ là xu thế. Vấn đề nằm ở chỗ: khi công nghệ được dùng để tối ưu hóa trừng phạt, nhưng lại không đi kèm minh bạch dữ liệu, cơ chế khiếu nại hiệu quả, giải tŕnh rơ ràng, và một tinh thần tối thiểu rằng pháp luật là để điều chỉnh cuộc sống chứ không phải để nghiền nát cuộc sống. Khi mọi thứ vận hành theo kiểu “máy đă chụp là đúng”, “hệ thống đă báo là phải nộp”, “không nộp th́ tự hiểu hậu quả”, người dân không c̣n cảm giác đang sống trong một trật tự công bằng; họ có cảm giác đang sống trong một cỗ máy thu lỗi. Và khi đối thoại bị cắt, ḷng tin sẽ không nứt toác bằng tiếng nổ; nó nứt bằng những tiếng răng rắc nhỏ, rất âm thầm.
Khi người ta không phản kháng, họ sẽ… né
Trong một xă hội mà tiếng nói thường xuyên bị coi như “gây rối”, phản ứng phổ biến không phải là biểu t́nh, không phải là khẩu hiệu, càng không phải đối đầu trực diện. Người ta chọn cách… né. Né ở đây không cao siêu, cũng chẳng anh hùng. Nó là bản năng sinh tồn của người ở thế yếu trước một bộ máy chỉ đưa ra nghĩa vụ và h́nh phạt, nhưng hiếm khi cho họ quyền được giải thích, quyền được lắng nghe, quyền được sai trong mức độ có thể sửa. Và thế là xă hội sinh ra một “mẹo” lan truyền rất nhanh: làm mờ biển số xe. Chỉ một miếng dán, một lớp phủ, một góc che. Chỉ một chút “ảo ảnh” đủ khiến AI chệch nhịp. Công nghệ phạt nguội tưởng vô cảm, nhưng lại có một điểm yếu rất… đời: nó cũng có lúc không đọc được.
“Lách” không phải v́ thích vô kỷ luật, mà v́ luật trở nên xa lạ
Đừng vội kết luận rằng đây là sự vô kỷ luật bẩm sinh. Nhiều khi “lách” không phải v́ người ta thích sai, mà v́ người ta không c̣n tin có đường đúng để đi. Khi kênh phản ánh chính thức biến thành thủ tục cho có, khi khiếu nại giống như gửi tâm sự vào hộp thư không người đọc, người ta sẽ tự chế ra “lối thoát” của ḿnh — âm thầm, vụn vặt, nhưng lan nhanh. Đó là một kiểu “đấu tranh bất bạo động” rất đời: không thách thức quyền lực, chỉ lặng lẽ tránh nó để c̣n thở.
Cái đáng sợ nhất: ai cũng thua, chỉ có niềm tin là mất
Một xă hội mà người dân phải học cách che biển số để tự vệ trước hệ thống phạt nguội, th́ rốt cuộc ai thắng? Có thể vài biên lai tăng lên, vài thống kê đẹp hơn, nhưng nếu người dân coi luật như một cái bẫy, coi camera như một kẻ ŕnh rập, coi AI như một chiếc lưới “thu lỗi”, th́ thứ mất đi không phải là vài con số trong báo cáo. Thứ mất đi là niềm tin. Và khi niềm tin đă ṃn, xă hội sẽ không sụp bằng một cú đấm; nó rệu ră bằng những tṛ né tránh nho nhỏ — mỗi ngày một chút — cho đến khi “thượng tôn pháp luật” chỉ c̣n là khẩu hiệu treo tường, c̣n dưới đường th́ là cuộc giằng co giữa một hệ thống muốn phạt cho nhanh và một đám đông chỉ muốn sống cho qua ngày. Đến lúc đó, AI có thể đọc được mọi thứ… trừ ḷng người.