Trong thế giới tâm lư học đại chúng, có một "nhân vật khổng lồ" mà chúng ta không thể không nhắc tên, đó là: Carl Jung, cộng sự một thời của Sigmund Freud, người đă qua đời hơn 60 năm trước. Nếu bạn cảm thấy ḿnh có một “phức cảm” nào đó, th́ thuật ngữ đó do nhà tâm thần học Thụy Sĩ này đặt ra. Bạn là người hướng ngoại hay hướng nội? Những từ đó cũng là của ông. Persona (mặt nạ), archetype (nguyên mẫu), synchronicity (sự đồng bộ): tất cả đều là Jung.
Nhà tâm lư học Carl Jung
Tuy nhiên, khi nói đến hạnh phúc, Jung có thể khiến người ta cảm thấy hơi bi quan. “Hạnh phúc,” ông viết, “là một thực tại đáng kinh ngạc đến mức không ai không khao khát nó.” Cho đến đây vẫn ổn. Nhưng ông không dừng lại ở đó. “Thế nhưng, không có một tiêu chí khách quan nào có thể chứng minh một cách chắc chắn rằng trạng thái này thực sự tồn tại.”
Rơ ràng, nhận xét này không nên khiến bất kỳ ai nghiêm túc theo đuổi hạnh phúc phải nản ḷng. Ngược lại, Jung đang nêu lên một sự thật hiển nhiên: chúng ta không thể đạt tới một trạng thái hạnh phúc thuần khiết vĩnh viễn, bởi v́ đời sống con người luôn gắn liền với những cảm xúc tiêu cực — vốn sinh ra để cảnh báo nguy hiểm và giúp chúng ta an toàn. Mục tiêu thực sự là sự tiến bộ — hay theo lời của Oprah Winfrey, đồng tác giả với tôi cuốn Build the Life You Want (Xây dựng Cuộc sống Bạn muốn), là “happierness” (hạnh phúc hơn mỗi ngày).
Nếu trong một số khía cạnh Jung là người hoài nghi về hạnh phúc, th́ ông hoàn toàn không phủ nhận nó. Năm 1960, khi gần cuối đời, Jung đă chia sẻ chiến lược của riêng ông để đạt được mục tiêu tiến bộ đó. Khi được tinh chỉnh với sự hỗ trợ của khoa học xă hội hiện đại, các nguyên lư của Jung có thể chính là điều bạn đang t́m kiếm trong cuộc sống của ḿnh.
Jung tin rằng việc tiến gần đến hạnh phúc được xây dựng trên năm trụ cột chính:
1. Sức khỏe thể chất và tinh thần tốt
Jung tin rằng để trở nên hạnh phúc hơn, cần có một cơ thể và tâm trí khỏe mạnh. Luận điểm của ông được ủng hộ bởi nhiều nghiên cứu. Ví dụ, nghiên cứu về hạnh phúc dài hơi nhất — Nghiên cứu Phát triển Người trưởng thành của Harvard — chỉ ra rằng bốn yếu tố hàng đầu dự đoán hạnh phúc ở người cao tuổi là: không hút thuốc, uống rượu có chừng mực (hoặc không uống), duy tŕ cân nặng hợp lư và tập thể dục.
Thậm chí, sức khỏe tinh thần c̣n quan trọng hơn đối với cảm giác an lạc. Một nghiên cứu năm 2013 cho thấy rằng sức khỏe tinh thần kém ở người Anh, Đức và Úc gây ra mức độ khổ sở cao gấp hai đến sáu lần so với sức khỏe thể chất kém.
Điều này làm nảy sinh một thắc mắc nhỏ với luận điểm của Jung: các thực hành sống lành mạnh dường như không làm tăng hạnh phúc mà là làm giảm bất hạnh. Ngày nay, nhiều nhà nghiên cứu cảm xúc đă phát hiện ra một hiện tượng mà Jung không h́nh dung tới: cảm xúc tiêu cực và tích cực là hai hiện tượng tách biệt, không phải hai thái cực đối lập; sự an lạc đ̣i hỏi phải chú ư đến cả hai.
Hơn nữa, các nhà nghiên cứu đă xác định được rằng những hoạt động như tập thể dục có thể làm gián đoạn chu tŕnh cảm xúc tiêu cực trong các thời điểm căng thẳng, bằng cách điều tiết nồng độ hormone cortisol. Qua công tŕnh của ḿnh, tôi nhận thấy điều này giải thích tại sao những người có mức cảm xúc tiêu cực tự nhiên thấp lại thường gặp khó khăn trong việc duy tŕ thói quen tập thể dục: họ có thể cảm nhận ít lợi ích từ việc đến pḥng tập hơn so với những người có xu hướng cảm xúc tiêu cực cao hơn.
2. Các mối quan hệ cá nhân và thân mật tốt đẹp, chẳng hạn như hôn nhân, gia đ́nh và t́nh bạn
Khái niệm cho rằng các mối quan hệ gần gũi là trung tâm của sự an lạc và rằng việc nuôi dưỡng chúng sẽ giúp tăng cường hạnh phúc là điều không thể chối căi. Thực tế, trong bốn khoản đầu tư tốt nhất vào cuộc sống để tăng sự hài ḷng cá nhân, có hai liên quan đến gia đ́nh và t́nh bạn (hai yếu tố c̣n lại là đức tin hoặc triết lư sống, và công việc có ư nghĩa — sẽ nói đến sau).
Về hôn nhân — một thể chế đă bị nhiều chỉ trích trong vài thập kỷ gần đây — ngày càng có nhiều bằng chứng từ giới học thuật cho thấy rằng việc kết hôn khiến phần lớn mọi người hạnh phúc hơn so với nếu họ không kết hôn, như nhà xă hội học Brad Wilcox của Đại học Virginia đă lập luận. Nghiên cứu này thuyết phục Wilcox đến mức ông đặt tên cho cuốn sách gần đây của ḿnh đơn giản là Get Married (Hăy kết hôn). Jung bản thân đă kết hôn với vợ ông, bà Emma, trong 52 năm, cho đến khi bà qua đời ở tuổi 73.
Harvard Study of Adult Development (Nghiên cứu Phát triển Người trưởng thành) đi đến một kết luận rơ ràng hơn bất kỳ điều nào khác. Theo lời của đồng nghiệp tôi tại Harvard, Robert Waldinger — người đă điều hành dự án gần hai thập kỷ — và đồng tác giả Marc Schulz, “Những mối quan hệ tốt giữ cho chúng ta khỏe mạnh và hạnh phúc. Chấm hết.” Người tiền nhiệm của Waldinger trong dự án, George Vaillant, cũng dứt khoát không kém: “Hạnh phúc là t́nh yêu. Hết câu.”
3. Cảm nhận được vẻ đẹp trong nghệ thuật và thiên nhiên
Jung tin rằng hạnh phúc đ̣i hỏi con người phải nuôi dưỡng sự trân trọng đối với cái đẹp và những trải nghiệm đẹp đẽ. Mặc dù điều này nghe có vẻ hiển nhiên, nhưng thực tế phức tạp hơn nhiều.
Trước khi tôi tập trung sự nghiệp nghiên cứu vào hạnh phúc, tôi từng dành cuộc đời ḿnh cho nghệ thuật và cái đẹp. Kư ức sớm nhất của tôi là vẽ tranh cùng mẹ — một họa sĩ — tôi học đọc nốt nhạc trước cả chữ viết, và từng kiếm sống bằng âm nhạc cổ điển từ năm 19 đến 31 tuổi. Tin nóng: nghệ sĩ không phải là những người hài ḷng nhất thế giới. Một nghiên cứu năm 1992 tại Anh cho thấy các nghệ sĩ biểu diễn có tỷ lệ trầm cảm cao hơn nhóm đối chứng.
Tuy nhiên, với người không làm nghệ thuật, vấn đề đơn giản hơn và phù hợp với suy nghĩ của Jung. Thứ nhất, có sự khác biệt lớn giữa cái đẹp trong thiên nhiên và cái đẹp trong nghệ thuật. Cụ thể, việc tiếp xúc với vẻ đẹp tự nhiên — trên nhiều nền văn hóa — đă được chứng minh là tăng cường sự an lạc. Thứ hai, trải nghiệm thẩm mỹ phụ thuộc vào trạng thái cảm xúc của tác phẩm. Ví dụ, các thí nghiệm cho thấy nếu bạn nghe nhạc vui một ḿnh, bạn sẽ cảm thấy vui hơn; c̣n nếu bạn nghe nhạc buồn một ḿnh, bạn sẽ cảm thấy buồn hơn.
4. Mức sống hợp lư và công việc vừa ư
Cũng như sức khỏe thể chất và tinh thần, việc làm và thu nhập dường như gắn liền với việc giảm bất hạnh hơn là làm tăng hạnh phúc. Trong nhiều năm, các học giả đă chỉ ra rằng thất nghiệp là một nguồn gốc đáng tin cậy của khổ đau: các triệu chứng trầm cảm thường xuất hiện khi con người, dù là nam hay nữ, bị thất nghiệp. Điều này không thể chỉ được giải thích bởi việc thiếu hụt tài nguyên vật chất và xă hội đi kèm với thất nghiệp; bản thân công việc giúp bảo vệ sức khỏe tinh thần.
Nhưng nếu chúng ta có thể nâng cấp cụm từ “công việc vừa ư” trong danh sách của Jung thành “công việc có ư nghĩa”, th́ những lợi ích tích cực về hạnh phúc sẽ xuất hiện. Hai yếu tố khiến công việc có ư nghĩa với hầu hết mọi người là: thành công đạt được nhờ nỗ lực (cảm giác hoàn thành điều ǵ có giá trị) và sự phục vụ người khác. Điều này có thể đạt được trong hầu hết mọi ngành nghề.
Mối quan hệ giữa tiền và hạnh phúc là chủ đề gây tranh căi: các nghiên cứu cũ cho rằng sự hài ḷng đạt đỉnh ở mức thu nhập tương đối thấp, nhưng các nghiên cứu gần đây cho thấy hạnh phúc tiếp tục tăng ở mức thu nhập cao hơn. Đánh giá của riêng tôi là: tiền không thể mua được hạnh phúc, và việc tiêu tiền vào đồ vật cũng không khiến bạn hạnh phúc; nhưng việc có tiền để chi tiêu cho những trải nghiệm với người thân yêu, để có thời gian dành cho hoạt động có ư nghĩa, và để ủng hộ các mục tiêu tốt đẹp — tất cả đều làm tăng hạnh phúc.
5. Một thế giới quan triết học hoặc tôn giáo giúp tăng khả năng phục hồi
Jung cho rằng một cuộc sống tốt đẹp đ̣i hỏi một cách hiểu về lư do v́ sao mọi việc xảy ra như vậy, một khả năng thoát ra khỏi những điều vặt vănh thường ngày, và đặt các sự kiện — bao gồm cả đau khổ không thể tránh khỏi — vào một bối cảnh lớn hơn. Là con trai của một mục sư, Jung có thế giới quan sâu sắc mang màu sắc Kitô giáo, như chính lời ông từng đăng nhiều năm trước trên The Atlantic đă làm rơ: “Không phải rằng ‘Chúa’ là một huyền thoại, mà chính huyền thoại là sự mặc khải của một đời sống thiêng liêng trong con người.”
Ông không khẳng định con đường tâm linh của ḿnh là duy nhất — “Tôi không tưởng tượng rằng những suy ngẫm của ḿnh là một chân lư cuối cùng” — và thừa nhận rằng một thái độ triết học thuần túy, không tôn giáo cũng có thể chấp nhận được. Nhưng theo ông, ai cũng nên có cảm thức về điều ǵ đó siêu việt hoặc mục đích cao hơn.
Nghiên cứu hiện nay rơ ràng ủng hộ lập luận của Jung. Đức tin tôn giáo được xem là yếu tố dự báo mạnh mẽ về việc t́m thấy ư nghĩa sống, và tâm linh có tương quan tích cực với sức khỏe tinh thần; cả đức tin và thực hành tâm linh đều có tác dụng bảo vệ chống lại trầm cảm. Các triết lư thế tục cũng có thể mang lại lợi ích tương tự. Các nghiên cứu gần đây về Chủ nghĩa Khắc Kỷ, ví dụ, cho thấy hệ tư tưởng và hành xử cổ xưa này có thể mang lại lợi ích cho hạnh phúc. Nhiều cuốn sách đă được viết về chủ đề này, bao gồm cuốn Chủ nghĩa Khắc kỷ và Nghệ thuật Hạnh phúc (Stoicism and the Art of Happiness) của nhà trị liệu tâm lư Donald Robertson.
Tóm lại, các quan điểm của Jung về hạnh phúc và năm trụ cột cho cuộc sống tốt đẹp hoàn toàn phù hợp với các phát hiện nghiên cứu hiện đại. Trong đó, có thể tóm tắt lại một cách ngắn gọn như sau:
1. Đừng rơi vào cái bẫy t́m kiếm hạnh phúc thuần khiết. Thay vào đó, hăy hướng tới tiến bộ suốt đời trên con đường đến hạnh phúc.
2. Cố gắng kiểm soát các nguồn gốc chính của khổ đau trong cuộc sống bằng cách chú ư đến sức khỏe thể chất và tinh thần, duy tŕ việc làm, và đảm bảo thu nhập đủ sống.
3. Nếu bạn kiếm đủ tiền để đáp ứng các nhu cầu chính, hăy nhớ rằng hạnh phúc trong công việc đến từ cảm giác thành tựu và sự phục vụ người khác, chứ không phải từ thu nhập cao hơn.
4. Nuôi dưỡng các mối quan hệ sâu sắc thông qua hôn nhân, gia đ́nh, và t́nh bạn thực sự. Hăy nhớ rằng hạnh phúc là t́nh yêu.
5. Nếu bạn c̣n thu nhập dư, hăy dùng nó để đầu tư vào các mối quan hệ với người thân yêu và bạn bè thực sự.
6. Dành thời gian ở thiên nhiên, bao quanh ḿnh với vẻ đẹp nâng đỡ tinh thần, và thưởng thức nghệ thuật, âm nhạc nuôi dưỡng tâm hồn.
7. T́m kiếm một con đường siêu việt — thứ giúp bạn lư giải bức tranh lớn của cuộc sống, hiểu được khổ đau và mục đích tồn tại của chính ḿnh.
VietBF@ Sưu tập