Mỹ đang bước vào cuộc “đại giải phóng ḍng sông”, phá bỏ hàng ngh́n con đập để giảm nguy cơ thảm họa, phục hồi hệ sinh thái và bảo vệ cộng đồng bản địa, mở đường cho phát triển bền vững lâu dài.
Sau nhiều thập kỷ xây đập, Mỹ chuyển hướng táo bạo sang dỡ bỏ hàng loạt đập để giảm rủi ro lũ lụt, cắt chi phí sửa chữa, khôi phục đa dạng sinh học và đảm bảo an toàn cho hàng triệu người. Ảnh: usace.army.mil
Theo trang tin eurasiareview.com mới đây, sau nhiều thế kỷ xây dựng đập để phục vụ phát triển kinh tế, Mỹ đang chứng kiến một xu hướng ngược lại đầy ấn tượng: phá bỏ hàng ngh́n con đập để khôi phục ḍng chảy tự nhiên của sông. Đây không chỉ là vấn đề môi trường mà c̣n liên quan đến an toàn công cộng, quyền lợi cộng đồng bản địa và tương lai bền vững.
Di sản nặng nề của kỷ nguyên xây đập
Mỹ hiện có hơn 550.000 con đập trải dài khắp đất nước. Người châu Âu bắt đầu xây đập ngay sau khi đến Bắc Mỹ, với đập Old Oaken Bucket Pond của Massachusetts được xây dựng từ năm 1640. Từ năm 1950 đến 1979, nước Mỹ trung b́nh xây dựng khoảng 1.700 con đập mỗi năm.
Các con đập từng đóng vai tṛ quan trọng trong việc tưới tiêu hàng triệu mẫu đất khô cằn, cung cấp nước uống cho các thành phố, sản xuất điện năng và kiểm soát lũ lụt.
Tuy nhiên, những con đập đă gây ra thiệt hại nặng nề cho hệ sinh thái nước ngọt. Đa dạng sinh học nước ngọt hiện nằm trong số những vấn đề bị đe dọa nhất trên hành tinh. Ở Bắc Mỹ, gần 40% cá đang bị đe dọa và 61 loài đă biến mất kể từ năm 1900.
Các con đập chặn đường di chuyển của cá di cư, ngăn cản chúng tiếp cận môi trường sống thượng nguồn để sinh sản và kiếm ăn. Hồ chứa phía sau đập biến sông thành hồ nước không tự nhiên, khiến cá hồi non phải di chuyển qua ḍng nước chảy chậm, tiêu tốn nhiều năng lượng và dễ trở thành mồi cho động vật săn mồi. Nước ấm trong hồ chứa cũng có thể khiến một số loài cá bị chết.
Vấn đề an toàn và kinh tế
Hiệp hội Kỹ sư Xây dựng Mỹ đă cho mức độ an toàn đập của quốc gia là "D" vào năm 2021. Đến năm 2019, có hơn 15.000 con đập ở mức "nguy hiểm cao", nơi sự cố vỡ đập có thể dẫn đến thiệt hại về nhân mạng. Tuổi trung b́nh của các con đập là 57 năm và có hơn 8.000 con đập đă vượt quá 90 năm tuổi.
Theo báo cáo của Hiệp hội Kỹ sư Xây dựng Mỹ (ASCE) năm 2021, tính đến năm 2024, Mỹ cần 165 tỷ USD để phục hồi các con đập không thuộc liên bang cần sửa chữa và 27 tỷ USD nữa cho các con đập liên bang. Tại các đập nước tương đối thấp, khoảng 1.400 người đă chết đuối do tác động thủy lực không an toàn. Riêng đập Dock Street cao khoảng 1,8m ở Harrisburg, Pennsylvania, đă cướp đi sinh mạng của 31 người từ năm 1913 đến tháng 4/2025.
Một cơn băo lớn vào năm 2023 đă nhấn ch́m Montpelier, Vermont, và các chuyên gia phát hiện rằng các con đập thực sự khiến t́nh trạng lũ lụt trở nên tồi tệ hơn. Biến đổi khí hậu đang gia tăng tần suất và cường độ của các cơn băo, đặt ra nhiều thách thức hơn nữa cho các con đập cũ, lâu năm.
Phong trào dỡ bỏ đập
Kể từ năm 2000, Mỹ đă phá bỏ nhiều đập hơn số đập xây dựng. "Phong trào" dỡ bỏ đập ngày càng phát triển đă dẫn đến việc khoảng 2.200 con đập bị phá bỏ, hầu hết được thực hiện trong 25 năm qua.
Trong nhiều trường hợp, việc phá dỡ đập rẻ hơn so với việc tân trang để đáp ứng các luật an toàn hiện đại. Đáng chú ư, chỉ có 3% số đập thủy điện. Brian Graber, Giám đốc cấp cao của River Restoration tại American Rivers, cho biết vấn đề thực sự nằm ở an toàn và kinh tế, khi các chủ đập đang lựa chọn loại bỏ những tài sản kém hiệu quả.
American Rivers đă đặt mục tiêu đầy tham vọng là hợp tác dỡ bỏ 30.000 đập và mở rộng gần 500.000 km sông vào năm 2050. Công việc này được hỗ trợ bởi các nhóm kết nối thủy lợi hiện đang hoạt động tại 26 tiểu bang và con số vẫn tiếp tục tăng.
Tóm lại, việc mở cửa các ḍng sông không chỉ giúp phục hồi hệ sinh thái mà c̣n mở ra cơ hội trồng trọt lương thực bền vững, tạo năng lượng sạch không gây tuyệt chủng cho một số loài, và xây dựng cộng đồng công bằng hơn cho tất cả mọi người.
VietBF@sưu tập