James Watson qua đời ở tuổi 97
James Dewey Watson – nhà sinh học phân tử lừng danh, đồng chủ nhân Nobel Y sinh 1962 cho khám phá cấu trúc xoắn kép DNA – đă qua đời sau một cơn bạo bệnh, hưởng thọ 97 tuổi. Cơ quan gắn bó lâu năm với ông, Cold Spring Harbor Laboratory, xác nhận tin buồn và cho biết ông ra đi sau thời gian ngắn lâm bệnh.
“Phân tử của sự sống”: Cú nổ mở ra sinh học phân tử
Năm 1953, khi mới 25 tuổi, Watson cùng Francis Crick công bố trên Nature mô h́nh double helix – giải được bí ẩn cách DNA lưu trữ thông tin và cơ chế tự nhân đôi. Phát hiện này đặt nền cho sinh học phân tử hiện đại, dẫn tới hàng loạt lĩnh vực từ di truyền học, xét nghiệm, y học chính xác đến công nghệ sinh học. Năm 1962, Watson–Crick và Maurice Wilkins nhận Nobel Sinh lư học & Y khoa.
Rosalind Franklin và câu chuyện công bằng học thuật
Trong hành tŕnh ấy, dữ liệu nhiễu xạ tia X – đặc biệt “bức ảnh 51” – của Rosalind Franklin giữ vai tṛ then chốt. Tuy nhiên, đóng góp của bà bị lu mờ nhiều năm; Franklin mất năm 1958, trước khi giải Nobel được trao (giải không trao sau khi qua đời). Hồi kư “The Double Helix” của Watson càng làm dấy lên tranh căi về cách ghi nhận công lao của nữ khoa học gia.
Tuổi trẻ hiếu học, con đường vào khoa học
Sinh ngày 6/4/1928 tại Chicago, Watson bộc lộ tính ham hiểu biết từ nhỏ – từng mê mẩn câu hỏi “v́ sao chim di cư?”. Sau hai năm trung học, ông giành học bổng vào Đại học Chicago, tốt nghiệp Zoology năm 1947, rồi làm tiến sĩ tại Indiana University Bloomington. Đam mê cấu trúc 3D của các phân tử từ nghiên cứu phage đă đưa ông đến Pḥng thí nghiệm Cavendish (Cambridge) năm 1951, nơi gặp Crick và Wilkins – mở ra bước ngoặt DNA.
Tác giả sách giáo khoa kinh điển, lănh đạo viện nghiên cứu
Ba năm sau Nobel, Watson xuất bản giáo tŕnh “Molecular Biology of the Gene”, một trong những sách gối đầu giường của giới sinh học. Từ 1968, ông dẫn dắt Cold Spring Harbor Laboratory suốt 25 năm, biến nơi đây thành trung tâm hàng đầu về sinh học phân tử. Ông kết hôn với Elizabeth Lewis (1968), có hai con trai Rufus và Duncan.
Vai tṛ ở Dự án Bộ gen Người và những cột mốc hiếm có
Watson là giám đốc đầu tiên của Human Genome Project, dự án quốc tế nhằm lập bản đồ toàn bộ bộ gen người (ông rời vị trí năm 1992). Năm 2007, ông trở thành một trong những người đầu tiên công khai giải tŕnh tự toàn bộ bộ gen cá nhân. Năm 2014, ông gây chú ư khi bán huy chương Nobel (số tiền phần lớn dành cho khoa học); người mua sau đó đă hoàn trả tấm huy chương cho ông.
Thiên tài và bóng tối: các phát ngôn gây phẫn nộ
Di sản khoa học rực rỡ của Watson bị phủ bóng bởi những phát ngôn kỳ thị chủng tộc, giới tính và đồng tính mà ông đưa ra ở tuổi xế chiều, không có cơ sở khoa học. Năm 2007, ông mất chức danh Chancellor tại Cold Spring Harbor. Đến 2019, sau khi lặp lại các phát biểu tương tự, ông bị tước toàn bộ danh vị danh dự c̣n lại tại đây. Đây là bài học đắt giá về trách nhiệm xă hội và đạo đức của người làm khoa học.
“Theo đuổi sự thật” – một di sản hai mặt
Watson từng nói: “Động lực của tôi là đi t́m sự thật. Nếu khởi đi từ sự thật, mọi thứ sẽ hữu ích.” Với ông, DNA là “cơn đào vàng duy nhất” trong đời. Sự thật là: ông vừa là biểu tượng của đột phá, vừa là ví dụ cảnh tỉnh về cách những lời nói thiếu trách nhiệm có thể làm tổn thương cộng đồng và che mờ công lao khoa học.
Lời tiễn biệt
James D. Watson ra đi để lại một dấu mốc không thể xóa trong lịch sử khoa học – mô h́nh xoắn kép đă thay đổi cách nhân loại hiểu chính ḿnh. Song ông cũng để lại tranh căi khó biện hộ từ những phát ngôn vô căn cứ. Nh́n lại trọn vẹn hai mặt ấy có lẽ là cách công bằng nhất để tạm biệt một nhân vật vĩ đại mà đầy phức tạp của thế kỷ XX–XXI.