"Hỏa Nhãn" ("Fire Eye"): Chiến dịch trộm cắp DNA trên toàn cầu của Trung Quốc

[trungthuc]

Đại dịch Covid-19 đã giúp cho TQ thu thập được DNA từ nhiều quốc gia khác trên thế giới. Kế hoạch khai thác các dữ liệu gene di truyền con người của quốc gia này đang làm dấy lên mối lo ngại về một cuộc "chạy đua vũ trang DNA" mà TQ có thể chiếm vị thế thượng phong!

BGI Group, nhân vật chính của âm mưu lơn này

Khi hầu hết châu Âu bị phong tỏa hồi tháng 4/2020, một chiếc máy bay đã đến thủ đô của Serbia mang theo một "món quà" đúng lúc từ Bắc Kinh mà bên trong là một phát minh của TQ có tên Fire-Eye , vốn là một phòng xét nghiệm di động tinh vi có thể phát hiện coronavirus từ những mảnh di truyền nhỏ mà mầm bệnh đã để lại.

Theo phát minh này, Fire-Eye không chỉ đóng vai xuất sắc trong việc bẻ khóa mã di truyền của coronavirus mà còn có thể giải mã các hướng dẫn di truyền (genetic instructions) có trong tế bào của mọi người trên Trái Đất. Vào cuối năm 2021, khi đại dịch vẫn còn hoành hành, các giới chức Serbia tuyên bố đang hợp tác với Tập đoàn BGI của TQ (BGI Group Beijing Genomics Institute-Hoa Đại Cơ Nhân cổ phần) để chuyển phòng thí nghiệm này trở thành một cơ sở lâu dài nhằm thu hoạch và quản trị toàn bộ bộ gene (bản thiết kế di truyền) của mọi công dân Serbia.

Các khoa học gia Serbia rất vui mừng với sự trợ giúp này và Thủ tướng Ana Brnabic cảm ơn phía TQ đã trao cho quốc gia bà một "Viện tiên tiến nhất về y học chính xác và di truyền học trong khu vực"!

Thủ tướng Serbia Ana Brnabic và Tập Cận Bình (Ảnh: Xie Huanchi/Xinhua via Getty Images)

Tuy nhiên, hiện nay, các phòng xét nghiệm Fire-Eye của TQ (được tặng hoặc bán rất nhiều cho nước ngoài trong thời kỳ đại dịch) đã rơi vào tầm quan sát của các cơ quan tình báo phương Tây trong bối cảnh có những sự lo ngại thực chất về ý đồ xấu của TQ. Một số giới chuyên gia phân tích nhận thấy rằng "sự hào phóng của TQ chỉ là một phần trong các nỗ lực toàn cầu nhằm khai thác các nguồn dữ liệu DNA con người".

Giới chức tình báo Mỹ và phương Tây cho biết nỗ lực này đã diễn ra trong hơn một thập niên qua, mà nổi bật là việc đầu tư mua lại các công ty di truyền của Mỹ và thực hiện các vụ tin tặc tinh vi. Kế hoạch của TQ bất ngờ nhận được cú huých mạnh mẽ từ đại dịch Covid-19, tạo ra "cơ hội bằng vàng" cho các công ty và viện nghiên cứu TQ đem phân phối máy giải trình tự gene và xây dựng mối liên hệ đối tác để nghiên cứu di truyền ở những nơi mà trước đây Bắc Kinh ít hoặc không thể tiếp cận được.

Trong bối cảnh đại dịch, các phòng xét nghiệm "Fire-Eye" này đã được sinh sôi nảy nở nhanh chóng, lan rộng ra bốn châu lục và hơn 20 quốc gia, từ Canada, Latvia đến Ả-rập Saudi; từ Ethiopia và Nam Phi đến Úc. Một số, giống như ở Belgrade, đã chuyển thành các trung tâm xét nghiệm di truyền sau khi được công bố hết dịch.

Người phát ngôn viên tên Lưu Bằng Vũ của Đại sứ quán TQ tại Washington bác bỏ lời tố cáo các công ty TQ đã truy cập trái phép vào dữ liệu di truyền và khẳng định, "phòng thí nghiệm Fire-Eye đã giúp cho nhiều quốc gia chống lại đại dịch nguy hiểm và vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc sàng lọc bệnh ung thư và các bệnh tật khác".

BGI Group, công ty có trụ sở đặt tại Thâm Quyến chuyên sản xuất "Fire-Eye", đã "thề bán sống bán chết" rằng, họ không hề truy cập vào các thông tin về gene di truyền tại các phòng thí nghiệm ở Serbia. Tuy nhiên, các giới chức Hoa Kỳ lưu ý BGI đã được Bắc Kinh lựa chọn để xây dựng và vận hành Ngân hàng Gene Quốc gia TQ (China National GeneBank), một kho lưu trữ rộng lớn và đang mở rộng thuộc quyền sở hữu của ĐCSTQ, nơi lưu giữ thông tin di truyền của hàng trăm triệu người trên khắp thế giới.

Hồi năm ngoái, Ngũ Giác Đài đã chính thức liệt kê BGI vào danh sách "các công ty quân sự TQ đang hoạt động tại Hoa Kỳ". Đánh giá của giới tình báo vào năm 2021 của Hoa Kỳ cũng có liên kết công ty này với các nỗ lực toàn cầu được Bắc Kinh chỉ đạo nhằm thu thập càng nhiều càng tốt DNA của con người, trong đó có cả các công dân Mỹ. Hiện chính phủ Hoa Kỳ đã đưa các công ty con của BGI tại TQ vào "danh sách đen" vì "đã giúp phân tích các hồ sơ tài liệu di truyền thu thập được để hỗ trợ cho chính phủ TQ đàn áp các dân tộc thiểu số và tôn giáo bên trong TQ".

Trong một bản tuyên bố với The Washington Post, BGI đã biện bạch: "Các hành động của Mỹ chống lại công ty bị ảnh hưởng bởi các thông tin sai lệch", thề sẽ "không tha thứ và không bao giờ liên quan đến bất cứ hành vi nào vi phạm nhân quyền" đồng thời khẳng định: "BGI không thuộc quyền sở hữu nhà nước hoặc do nhà nước kiểm soát và tất cả các dịch vụ và mọi cuộc nghiên cứu của BGI đều vì mục đích dân sự và khoa học".(?)

Trước đại dịch Covid-19, nỗ lực của Bắc Kinh nhằm thu thập DNA trên khắp hành tinh từng gây ra nhiều sự tranh cãi, đặc biệt là sau loạt bài đăng của Reuters vào năm 2021 về nội dung của các nỗ lực này. Các học giả và khoa học quân sự TQ cũng thu hút sự chú ý khi tranh luận về việc tạo ra loại vũ khí sinh học có thể tiêu diệt một quần thể bằng cách tấn công vào gene của quần thể đó. Các loại vũ khí dựa trên gene được nhiều chuyên gia xem là "một viễn cảnh xa vời". Bà Anna Puglisi, cựu giám đốc phản gián quốc gia khu vực Đông Á trong cộng đồng tình báo Hoa Kỳ nhận định: "Chúng ta chỉ mới bắt đầu hiểu ra và từng bước làm sáng tỏ vai trò của gene. Ai đi trước sẽ nắm quyền kiểm soát được rất nhiều thứ rất tuyệt vời. Nhưng cũng có khả năng sẽ bị lạm dụng nếu rơi vao tay kẻ độc ác".

Cuộc đua giành quyền thống trị DNA

Các giới chức tình báo Mỹ tin rằng, nỗ lực toàn cầu của TQ chủ yếu là để đánh bại phương Tây về mặt kinh tế chứ không phải về quân sự. Hiện chưa có bằng chứng nào rỗ rệt cho thấy các công ty TQ đã và đang sử dụng DNA người nước ngoài vì những lý do khác ngoài việc nghiên cứu về khoa học. TQ không ngại công bố tham vọng sẽ trở thành nước dẫn đầu thế giới về kỹ thuật sinh học vào năm 2035 và xem các thông tin về di truyền là "thành phần quan trọng trong cuộc đột phá khoa học giúp tạo ra hàng ngàn loại thuốc và phương pháp chữa trị mới".

Bà Anna Puglisi, hiện là thành viên cấp cao tại Trung tâm An ninh và Kỹ thuật mới Nổi (Center for Security and Emerging Technology) của Đại học Georgetown cảnh cáo: "Nếu giành chiến thắng trong cuộc đua kỹ thuật, TQ sẽ đạt được đòn bẩy kinh tế và chiến lược đáng kể trước đối thủ chính là Hoa Kỳ".

Trong kế hoạch chiến lược của TQ nhằm trở thành cường quốc hàng đầu thế giới trong thế kỷ 21, hiếm có lĩnh vực nào lớn hơn cuộc chiến trở thành quốc gia đầu tiên làm chủ bộ gene con người. Năm 2015, Bắc Kinh công bố kế hoạch "Made in China 2025" đặt kỹ thuật sinh học lên mức ưu tiên hàng đầu được nhận sự đầu tư của nhà nước và là trụ cột cho tương lai kinh tế của đất nước. Một năm sau, để tiến đến việc hiện thực hóa tầm nhìn đó, Bắc Kinh đã cho khởi động chương trình trị giá 9 tỷ USD nhằm đưa TQ trở thành quốc gia đi tiên phong về khoa học di truyền, mà bắt đầu là nỗ lực lớn thu thập và phân tích DNA của con người.

Vào thời điểm đó, các phương pháp chỉnh sửa gene mới hình thành ra như CRISPR làm dấy lên sự hi vọng về các phương pháp chữa trị ung thư mới và các phương pháp điều trị khả thi các căn bệnh di truyền được xem là "không thể chữa khỏi". Với những khoản đầu tư khổng lồ vào lĩnh vực này, TQ thể hiện rõ ý định cạnh tranh và giành chiến thắng trong việc đưa các loại thuốc và phương pháp điều trị dựa trên gene mới ra thị trường.

Một giới chức tình báo cấp cao của Mỹ, người theo dõi chặt chẽ kỹ thuật sinh học của TQ cảnh cáo: "Nếu TQ có thể trở thành nơi cung cấp duy nhất cho một loại thuốc hoặc kỹ thuật đặc biệt nào đó, họ sẽ có được đòn bẩy vươn lên làm bá chủ. Nếu TQ thu được một khối lượng thông tin dữ liệu quan trọng, và có thể phân tích và khai thác, tương lai sẽ là của họ!"

TQ đang thu thập DNA từ khắp nơi trên thế giới (Ảnh: Jin Peng/Costfoto/Future Publishing via Getty Images)

Nhưng để có được khối lượng thông tin dữ liệu cần thiết không phải là điều dễ dàng gì. Các chuyên gia nghiên cứu cho biết, muốn chế tạo ra một loại thuốc dựa trên gene mà ai trên thế giới cũng sử dụng được, TQ cần nắm lấy nguồn các thông tin di truyền rất đa dạng, liên quan đến các bệnh nhân. Hiểu được điều này, từ đầu thập niên qua, TQ bắt đầu tăng cường thu thập các thông tin di truyền bên ngoài nước. Năm 2013, công ty Complete Genomics ở San Jose, California (công ty đứng đầu Hoa Kỳ về kỹ thuật giải trình tự gene) đã được BGI Group mua lại với giá 118 triệu USD.

Vào thời điểm đó, BGI đang trong quá trình xây dựng Ngân hàng Gene Quốc gia TQ (cơ sở lưu trữ thông tin di truyền đầu tiên của TQ) nhờ khoản hỗ trợ tiền mặt 1,5 tỷ USD của Ngân hàng Phát triển TQ với tham vọng trở thành đối thủ cạnh tranh toàn cầu trong thị trường đang bùng nổ về thiết bị giải trình tự gene. Việc BGI mua lại Complete Genomics đã nâng địa vị của công ty trở thành "công ty toàn cầu về kỹ thuật giải trình tự gene".

Nhờ bằng sáng chế máy giải trình tự DNA mua lại của công ty Mỹ, BGI đã nhanh chóng sản xuất và bán ra các phòng xét nghiệm thông qua một công ty phụ. Theo một báo cáo năm 2019 do Ủy ban Đánh giá An ninh và Kinh tế Mỹ-TQ, với giao dịch đối tác và đầu tư cổ phiếu, đến năm 2019 có gần hai chục công ty TQ đã giành được quyền tiếp cận kho dữ liệu di truyền và các hồ sơ riêng tư khác của các bệnh nhân ở Mỹ.

Đánh cắp DNA có hệ thống

Trong cùng thời gian đó, các cơ quan thực thi pháp luật Hoa Kỳ cũng theo dõi các hoạt động của bọn tin tặc dính líu đến các công ty có kho thông tin dữ liệu di truyền lớn. Vào năm 2019, Bộ Tư Pháp Hoa Kỳ công bố bản cáo trạng tố cáo các nhân viên đặc vụ TQ tìm cách truy cập bất hợp pháp vào cơ sở dữ liệu bệnh nhân tại bốn công ty của Mỹ và các tin tặc đã đánh cắp các dữ liệu chăm sóc sức khỏe cá nhân, bao gồm cả thông tin DNA của hơn 80 triệu người Mỹ.

Những mối lo ngại về việc TQ lạm dụng thông tin dữ liệu DNA đã gây ra các phản ứng dữ dội ở Bắc Mỹ và châu Âu trong những năm gần đây. Đã bán bộ xét nghiệm di truyền sơ sinh NIFTY tại hơn 50 quốc gia, BGI bắt đầu bị phương Tây giám sát chặt chẽ trong sự lo ngại về việc TQ có thể khai thác các thông tin về sức khỏe riêng tư của hàng triệu phụ nữ mang thai. Hồi năm ngoái, Hội đồng Người tiêu dùng Quốc gia Na Uy cảnh cáo chính phủ TQ có thể truy cập vào các thông tin xét nghiệm của các phụ nữ mang thai. Các giới chức y tế ở Đức và Slovenia cũng điều tra khả năng về việc TQ lạm dụng các thông tin dữ liệu xét nghiệm của các thai phụ.

Đại dịch Covid 19 đã mang đến cho các công ty kỹ thuật sinh học TQ một cơ hội lớn bất ngờ. BGI đã tham gia vào những nỗ lực toàn cầu nhằm giải mã toàn bộ bộ gene SARS-CoV-2. Chỉ trong vài tuần, BGI đã sản xuất ra hàng loạt bộ xét nghiệm thương mại coronavirus và chính phủ TQ tặng hàng triệu bộ test kit cho nhiều quốc gia trên thế giới.

Tháng 1/2020, khi coronavirus lây lan nhanh chóng trên khắp hành tinh, BGI đã trình làng một phòng xét nghiệm coronavirus di động mới có tên Huo-Yan (火眼 – Hỏa Nhãn) trong tiếng Quan thoại và "Fire-Eye" trong tiếng Anh. Những tháng tiếp theo đó, BGI cung cấp thêm khoảng 100 phòng xét nghiệm với kích thước khác nhau.

Cùng lúc đó, báo cáo của Ủy ban Đánh giá An ninh và Kinh tế Hoa Kỳ-TQ đưa ra đánh giá khác về "Fire-Eye", trong đó nhấn mạnh: "Những phòng xét nghiệm này sẽ cho phép TQ thu thập các dữ liệu di truyền từ nhiều quốc gia để phục vụ tham vọng thống trị thị trường kỹ thuật sinh học!". Năm 2022, các hồ sơ tài liệu của BGI thừa nhận công ty đã "nắm bắt cơ hội trong thời kỳ đại dịch để mở rộng hệ thống dịch vụ y tế chính xác toàn cầu với mạng lưới các phòng thí nghiệm 'Fire-Eye'".

Một số phòng thí nghiệm được tặng bởi BGI (và công ty con của nó, Mammoth Foundation) chỉ là tạm thời (năm 2022, Ả-rập Saudi đặt một phòng ở Mecca trước cuộc hành hương Hajj và các giới chức Ethiopia đã đặt một phòng "Fire-Eye" tại một nhà ga của phi trường Addis Ababa) nhưng một số phòng xét nghiệm "Hỏa Nhãn" đã có mặt lâu hơn, như ở Latvia, Nam Phi, Các Tiểu vương quốc Ả-rập Thống nhất (UAE) và Serbia. Như vậy, các thông tin di truyền sẽ được chuyển về TQ liên tục. Luật pháp TQ cho phép chính phủ thẫm quyền được truy cập vào mọi thông tin được thu thập bằng máy móc của BGI.

Luật tình báo quốc gia ban hành năm 2017 quy định các công ty và công dân TQ có trách nhiệm về pháp lý phải chia sẻ mọi thông tin thu thập được ở nước ngoài khi được chính phủ yêu cầu. Kể từ 2019, TQ cũng đã cải tổ khung pháp lý quản lý nguồn gene khổng lồ của mình, xác định đây là "nguồn tài nguyên chiến lược quốc gia" và hạn chế chặt chẽ quyền truy cập của các thực thể nước ngoài vì các lý do như an ninh quốc gia. Theo luật pháp hiện hành của TQ, các tổ chức nước ngoài bị cấm thu thập vật liệu di truyền trong nước hoặc chuyển các nguồn tài nguyên đó ra nước ngoài, trích dẫn lại từ The Washington Post.