Quảng Nam hay căi”, một thành ngữ khá quen thuộc đă góp phần tạo nên đặc trưng văn hóa Quảng Nam xưa và nay. Bỏ qua những trường hợp bảo thủ, cố chấp, người Quảng Nam hay căi, trước hết v́ có ḷng nhiệt thành muốn khẳng định, bảo vệ một lư lẽ, một chân lư (mà ḿnh cho là đúng đắn); “hay căi” c̣n biểu hiện sinh động của trí tuệ uyên bác, bản lĩnh vững vàng và tinh thần bất khuất, không chấp nhận bất công, cường quyền. Cụ Phan Châu Trinh là một trong những gương mặt tiêu biểu như vậy.
Chân dung Phan Châu Trinh và sách Phan Tây Hồ tiên sinh lịch sử của Huỳnh Thúc Kháng. (Ảnh tư liệu)
Trong cuốn Giai nhân Kỳ ngộ, cụ Huỳnh Thúc Kháng có thuật lại một câu chuyện rất lư thú về “tính không chịu khuất” của cụ Phan Châu Trinh khi c̣n là học tṛ với một quan huấn (tức huấn đạo - chức quan trông nom việc học trong một huyện, có quyền lấy hay bỏ học tṛ trong lúc khóa hạch).
Chuyện rằng, thời phong kiến, hễ cứ đến Tết Đoan ngọ, Tết Nguyên đán, học tṛ phải có lễ thúc tu (tức lễ học tṛ Tết thầy). Đây là nghĩa cử cao đẹp, thể hiện đạo lư “tôn sư trọng đạo” của dân tộc ta. Tiếc thay, nghĩa cử này, ngay từ thời bấy giờ, đă nhuốm màu “thương mại hóa”: một số quan huấn, quan giáo (giáo thọ) nhân đây nhận hối lộ của học tṛ (học tṛ dốt mà đi lễ nhiều cũng được đỗ đạt).
Một ngày nọ, cụ Phan cùng với 2 người bạn bưng một mâm gạo, trên có đặt 3 quan tiền, tới trường xin vào yết kiến quan huấn. Tên lính hầu gác cửa liếc mắt thấy lễ vật ít liền đóng cửa, bỏ vào phía trong. Gơ cửa măi mà không thấy ai ra, cụ Phan đập mạnh cửa như muốn xô mà vào. Tên lính hầu bực bội ra ngăn trở, lấy cớ quan đang có khách và la lớn rằng: “Tṛ này vô lễ”. Rất nhanh, cụ Phan giả vờ đụng tên lính hầu một cái, sẩy tay làm đổ mâm gạo, rồi lượm tiền đi về.
Nghe tên lính hầu bẩm báo, quan huấn giận lắm, liền gửi giấy xin quan huyện bắt Phan Châu Trinh trị tội. Khi sai nha đến bắt, cụ Phan b́nh tĩnh mang theo đồ đi câu cá. Đến cầu cống làng Chiên Đàn, ông bảo người bạn rằng: “Chiều nay tôi lại ngồi câu ở đây!”.
Tại huyện đường, quan huyện lớn tiếng nạt: “Sao anh là học tṛ mà lại vô lễ với thầy anh?”. Cụ Phan điềm nhiên đáp lại: “Học tṛ đă mang lễ thúc tu đến xin yết thầy, sao gọi là vô lễ? Cự không cho vào và xô đuổi mắng nhiếc làm ra sự bất lịch sự là tại tên hầu. Không trị tội tên hầu đó, mà thiên nộ tới học tṛ, lại làm phiền tới quan lớn phải hạ trát văn, phải sai dịch tới tận làng, tận nhà, bắt một tên học tṛ như nă một tên bợm, ấy là thầy tôi đă tự xử vào chỗ vô lễ rồi, quan lớn không cần hỏi kỹ nữa”.
Quan huyện thấy đương sự nói lời ngay, lư thẳng và có khí sắc cứng cỏi, vững vàng bèn cho qua.
Đúng hẹn, chiều hôm ấy, cụ Phan về ngồi câu cá tại cống Chiên Đàn. Mọi người hỏi v́ sao quan huyện không giam phạt, ông giảng giải: “Quan huyện là một tay rất rành việc lại (quan) nên ông ta thừa hiểu: Lấy một ông quan huyện trị một anh học tṛ, nếu hơn không ai khen, thua lại mang tiếng. Huống chi việc này là do quan huấn v́ tư thù nên muốn cậy thế làm bậy đó thôi. Ma bắt coi mặt người ta, quan huyện gian hùng đời nào chịu ra tay làm thay những việc đó đâu!”.
V́ chuyện trên, quan huấn rất căm giận Phan Châu Trinh, chờ cơ hội trả thù. Đến kỳ sát hạch thi, quan huấn bèn thảo một tờ tư gửi lên quan đốc học và quan tỉnh, bẩm rằng: Tên Phan Châu Trinh vô hạnh, lại là con của quan ngụy (cha Phan Châu Trinh là Phan Văn B́nh từng giữ chức Chuyển vận sứ của Nghĩa hội Quảng Nam) nên xin đừng cho vào hạch thi. Tờ tư chưa kịp gửi đi th́ cụ Phan đă biết được. Cụ t́m gặp ngay quan huấn để hỏi cho rơ nguồn cơn. Đụng phải lư lẽ ngay thẳng và thái độ gay gắt của người học tṛ “bướng bỉnh”, vị quan huấn bị đồng tiền làm lóa mắt này lúng túng, không trả lời được câu nào. Trước đông đảo học tṛ, cụ Phan tuyên bố thẳng thừng: “Tờ tư ấy mà phát ra th́ là cái thù không đội trời chung, chứ không c̣n là thầy tṛ chi nữa!”.
Quan huấn quá khiếp sợ, giấu biến tờ tư đi và chỉ bẩm miệng mà thôi. Cụ Phan sau đó vô sự nhờ quan đốc học Mă Sơn (tức Tiến sĩ Trần Đ́nh Phong, người Nghệ An - ĐNCT) đă biết tiếng học giỏi nên có ư bênh vực, không truy xét.
Cũng theo chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng, khi Phan Châu Trinh làm Thừa biện Bộ Lễ - một chức quan nhỏ ở triều đ́nh Huế, có lần cùng một số người bạn say sưa ngồi b́nh luận văn chương Âu Dương Tu và Tô Đông Pha (hai đại văn hào thời Tống – Trung Quốc) tại nhà Đào Nguyên Phổ. Vừa lúc ấy, có quan Ngự sử (một quan chức đặt ra để can gián vua) họ Huỳnh đến, lớn tiếng hỏi: “Các anh không phải Âu, Tô sao dám bàn văn Âu, Tô?”.
Thấy câu hỏi đúng giọng giáo điều, kẻ cả, Phan Châu Trinh liền tiến lên chào và trả lời: “Cứ như lời quan lớn nói th́ chức Ngự sử triều đ́nh cũng hư thiết đó thôi!”.
Giận tím người v́ một tên quan nhỏ lại dám phạm thượng (cho rằng chức Ngự sử lập ra không thực tế), Huỳnh Ngự sử nén giận, hỏi lại: “Anh nói cái ǵ vậy?”.
Phan Châu Trinh ung dung đáp: “Không phải Thiên tử (vua) không nói việc Thiên tử, không phải Tể tướng không dám bàn việc Tể tướng th́ chức Ngự sử không phải hư thiết đó sao?”.
Nghe lối lập luận chắc như đinh đóng cột ấy, mọi người cùng cười ồ lên. C̣n vị Ngự sử kia quá thẹn thùng, không nói không rằng, chuồn thẳng!
Trong phần Phan Tây Hồ tiên sinh lịch sử, cụ Huỳnh cho hay: Khi cụ Phan từ Pháp về, tàu cập bến Vũng Tàu, hành lư của ông bị nhân viên thương chánh kiểm soát. Khi bị hỏi tên, ông thản nhiên trả lời: “Đồ của tôi đó, ông hăy kiểm soát đi, không cần phải hỏi tên họ”. Quá giận, viên thương chánh kia nói: “Tôi qua An Nam 10 năm, chưa thấy người An Nam nào như anh!”.
Phan Châu Trinh ăn miếng trả miếng ngay: “Tôi ở Pháp 15 năm cũng chưa thấy người Pháp nào như ông”. Nói xong, ông giở túi lấy thuốc lá hút. Viên thương chánh hỏi: “Sao lại ở đây mà hút thuốc?”. Cụ Phan căi: “Tôi xem cả tờ yết thị dán ở đó, không thấy cấm hút thuốc”.
Viên thương chánh nọ đành phải chào thua trước lư lẽ sắc bén của nhà ái quốc
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
