Nhiều con sông đang bị 'bức tử' ở Tokyo. Hơn 100 con sông và kênh rạch từng chảy ở thành phố Tokyo đă bị cống hóa để che giấu t́nh trạng ô nhiễm và phục vụ phát triển hạ tầng.
Tokyo nh́n từ trên cao. Ảnh: Ansonmiao.
Trong số những người đang hối hả bước đi tại khu phố Shibuya nhộn nhịp ở trung tâm thủ đô Tokyo của Nhật Bản, ít ai nhận ra dưới chân họ là hai con sông cổ Uda và Onden. Dưới mặt đường bê tông và ánh đèn neon, Tokyo là thành phố được xây dựng trên mặt nước.
Là một làng chài trước khi trở thành trung tâm chính trị, quyền lực của Nhật, bộ mặt của Tokyo với 37 triệu dân hiện nay phụ thuộc rất lớn vào việc quản lư đường thủy.
Trong khi các thành phố lớn như Seoul ở Hàn Quốc hay Chicago ở Mỹ t́m cách hồi sinh những ḍng sông trong nội đô để hưởng lợi ích to lớn về kinh tế, môi trường, Tokyo lại quay lưng với hệ thống sông ng̣i, kênh rạch của ḿnh.
Những con suối bị lấp đi, thay vào đó là đường cao tốc. Đường thủy, phương thức vận tải chính một thời của thành phố và cũng là nét đặc trưng văn hóa của Tokyo xưa, giờ chỉ c̣n là những con sông và kênh rạch bẩn thỉu.
Quan sát Tokyo từ trên cao, người ta có thể nhận ra ít nhất một trong 4 con sông lớn đổ về thành phố, đó là Arakawa, Sumidagawa, Edogawa và Tamagawa. Nhưng bên cạnh đó, Tokyo c̣n có hơn 100 con sông tự nhiên và kênh đào nhân tạo khác đang lặng lẽ chảy dưới ḷng thành phố nổi tiếng v́ bê tông cốt thép.
Công tác quy hoạch đường thủy đă khiến Edo, tên gọi cũ của Tokyo, có diện tích lớn hơn London vào năm 1700. Nhiều kho hàng được dựng lên dọc vịnh Tokyo, hàng hóa được chở trên sông và kênh đào như trên đường bộ ngày nay, đi qua các nhà hát, tiệm trà đạo và khu đèn đỏ.
Thời đó, những người khách từ châu Âu đă so sánh Edo với các thành phố sông nước nổi tiếng trên lục địa của ḿnh. "Mọi thứ ở Edo thể hiện sự hài ḥa yên ả", Aime Humbert, đặc phái viên Thụy Sĩ mô tả thành phố giai đoạn 1863-1864.
Ngày nay, vẫn c̣n một số bằng chứng cho thấy nước đang chảy dưới lớp bê tông của thành phố. Những vành đai cây xanh dọc một số con đường cho thấy nó được xây dựng trên ḍng suối đă bị chôn lấp, hay các ngôi đền và nghĩa trang từng là suối hay ao.
"Từ khi Tokyo hiện đại hóa, vai tṛ của nước đă biến mất", giáo sư Hidenobu Jinnai, đại học Hosei, nhận xét. "Nhưng kư ức và h́nh ảnh của nó vẫn tồn tại đến ngày nay và là một yếu tố quan trọng để t́m hiểu bản sắc của Tokyo".
Thuyền bè đi lại trên các kênh đào ở Edo năm 1830. Đồ họa: Buyenlarge.
Trận đại địa chấn Kanto năm 1923 bắt đầu cho quá tŕnh chôn lấp những ḍng sông trong thành phố. Các nhà quy hoạch cho xây dựng lại thành phố với phong cách đậm nét phương Tây. Cuộc tái thiết sau Thế Chiến II khi Tokyo bị thiêu rụi và sau đó là Thế vận hội Olympic 1964 đă thay đổi hoàn toàn bộ mặt sông nước của thành phố, nhưng không phải theo cách tốt hơn, Jinnai nói.
"Thế vận hội Tokyo năm 1964 khiến 'thành phố nước' Tokyo biến mất", ông nói. "Chất lượng nước của Tokyo tệ hơn bởi ô nhiễm. Đường cao tốc phủ lên nhiều tuyến đường thủy, vịnh Tokyo, công nghiệp hóa, giao thông, vận tải... là những nguyên nhân khiến người ta dần xa lạ với nước".
Sự phát triển nhanh chóng của cơ sở hạ tầng giao thông buộc Tokyo phải chấp nhận cái giá là từ bỏ hệ thống kênh rạch. Các tuyến đường cao tốc nhiều làn được xây dựng ngay trên mặt sông để giảm chi phí bồi thường giải phóng mặt bằng. Sông Nihonbashi và cầu Meiji là "nạn nhân" của thời kỳ này, nhưng ảnh hưởng của việc bê tông hóa tới hệ sinh thái và nền kinh tế thậm chí c̣n tàn khốc hơn.
Việc cắm những trụ bê tông xuống các con sông và kênh rạch vốn ô nhiễm nhiều năm do nước thải sinh hoạt và công nghiệp, càng khiến t́nh trạng ứ đọng và tắc nghẽn ḍng chảy trầm trọng thêm, cũng như khiến tàu thuyền không thể hoạt động trên nhiều tuyến đường thủy.
Kết quả là một số ḍng suối bị coi là "ô nhiễm không thể phục hồi" và bị lấp bằng phế thải xây dựng, cuối cùng là đổ bê tông lên trên. Những kênh rạch hôi thối, đầy bùn được cống hóa để biến thành đường bộ, biện pháp đơn giản thay thế dạng ô nhiễm này sang dạng ô nhiễm khác, theo các chuyên gia.
Điểm sáng duy nhất là sự phát triển của hệ thống nước thải hiện đại ở Tokyo, góp phần ngăn chặn ít nhất một dạng ô nhiễm xâm nhập vào hệ thống nước.
Tokyo gần đây đă có những nỗ lực hồi sinh hệ thống sông ng̣i, điển h́nh là dự án cải tạo đất Odaiba. Trong thời kỳ bùng nổ kinh tế những năm 1980, thành phố đă biến các pháo đài nhỏ trong hệ thống pḥng thủ ở Vịnh Tokyo thành hai đảo nhân tạo để tiến hành các dự án lớn bất động sản lớn. Khủng hoảng kinh tế khiến khu vực này bị bỏ hoang tới thập niên 1990, sau đó các khách sạn, công ty mọc lên, biến Odaiba thành điểm đến của ngành giải trí công nghệ cao thu hút khách du lịch.
Trong lúc Tokyo đang chuẩn bị cho Thế vận hội 2020, một số người kêu gọi thành phố đánh giá lại vai tṛ của nước. Công viên biển Odaiba được xây dựng để tổ chức các sự kiện bơi lội đường trường và ba môn phối hợp, đ̣i hỏi giải quyết t́nh trạng nước chất lượng kém ở Vịnh Tokyo.
Ngoài ra, chính quyền c̣n có tham vọng phá hủy cầu vượt Nihonbashi, biến nó thành đường hầm dưới sông. Hồi đầu tháng 6, chính phủ Nhật công bố đánh giá môi trường về tác động của đường hầm và đơn vị tư vấn kỹ thuật bắt đầu xây dựng đề án thiết kế.
Thành phố cũng lên kế hoạch tăng đội tàu vận tải đường thủy, mở các tuyến taxi nước và xe buưt nước.
"Kênh rạch là giải pháp tuyệt vời để phát triển giao thông và kiểm soát hiệu ứng đảo nhiệt đô thị", Norihisa Minagawa, kiến trúc sư kiêm đồng sáng lập Suribachi Gakkai, nhóm đi bộ v́ môi trường ở Tokyo, nói.
Bản đồ hệ thống kênh rạch và sông ng̣i thời Edo năm 1849. Ảnh: CPC Collection.
Tuy nhiên, trở ngại lớn nhất với Tokyo khi hồi sinh hệ thống kênh rạch và đường thủy không phải là tiền, mà là sự thờ ơ của người dân. Việc đưa người dân kết nối với hệ thống đường thủy sau nhiều thập niên bị lăng quên không phải là nhiệm vụ dễ dàng.
"Rất khó để thúc đẩy người dân và chính phủ", Minagawa nói. "Vốn đầu tư không nhiều, bởi nếu người ta muốn th́ mọi chuyện rất dễ dàng. Đó cũng không phải là dự án khó khăn và phức tạp, bởi tiền không phải vấn đề. Vấn đề ở chỗ cả hệ thống chính quyền và người dân không quan tâm. Đó là lư do công tác tuyên truyền rất quan trọng".
Để t́m cảm hứng, nhiều người thành thị ở Tokyo đang nh́n vào các thành phố khác trên thế giới. "Ở Treviso, miền bắc Italy, hệ thống kênh đào trải khắp thành phố. Họ thậm chí không sử dụng chúng để làm du lịch. Nó chỉ đơn giản làm phong phú thêm cho đời sống đô thị", Jinnai nói.
"Khu vực bến tàu ở London và sự hồi sinh gần đây của sông Thames cũng như hệ thống kênh đào ở Milan là ví dụ tham khảo sinh động cho Tokyo", ông nói.