Nhân năm Nhâm Tý (1972) sắp về, chúng tôi xin nói về loài chuột.
Con chuột hèn kém, dơ dáy, ăn cắp... nhưng người ta thường thấy hình bóng của nó trong văn chương, trong lịch sử, vì nó cũng chen vào đời sống của con người. Chuột cũng có giúp ích cho chúng ta, nhưng lắm khi làm cho loài người phải có nhiều lo nghĩ về chúng.
Chúng tôi xin nói về con chuột trong thành ngữ, trong tục ngữ, trong ca dao, trong tử vi, trong thơ ngụ ngôn, trong văn chương Anh, Pháp và Việt Nam, trong sấm Trạng Trình. Chúng ta còn xem những truyền thuyết về loài chuột, cũng như sẽ nói đến con chuột trong lịch sử, trong không gian, trong y giới, trong khoa học. Ngoài ra còn có con chuột Mickey, một vị trạng sư cho chuột và nhiều chuyện kỳ lạ về gia tộc họ hàng nhà chuột nữa.
CON CHUỘT TRONG THÀNH NGỮ
Trong văn chương bình dân, danh từ "CHUỘT" được dùng trong rất nhiều trường hợp:
NHÀ Ổ CHUỘT tức là nhà cửa ở xóm bình dân lao động nghèo khổ dơ dáy tồi tàn, đi vào bằng những con đường sình lầy và ngoằn ngoèo.
Cây PHÁO CHUỘT được nhiều nơi hiểu nghĩa khác nhau: Nó là một loại pháo chai ngòi, sau khi đốt nguyên phong, trẻ em thường lượm mót lại, xì đốt chơi lắm khi nó xịt dài dưới đất như con chuột chạy. Hai tiếng "pháo chuột" còn để chỉ loại "pháo kim", pháo nhỏ bằng đầu đũa ăn. Nó còn chỉ một loại pháo đốt chạy trên mặt nước như con chuột chạy vậy.
Danh từ MỎ CHUỘT chỉ một hình dáng nhọn như mỏ con chuột. Đó là danh từ chê bai, biếm nhẽ. Còn ĐUÔI CHUỘT chỉ một hình dáng thon dài: cái rễ cây chánh ăn sâu xuống đất gọi là "rễ đuôi chuột". Hai chữ "đuôi chuột" còn ám chỉ "đuôi sam" tức là "bím tóc" người Tàu thời Mãn Thanh. Trái DƯA CHUỘT là loại dưa leo nhỏ và dài như một con chuột.
Thành ngữ CHẠY NHƯ CHUỘT dùng để chê bai những người sợ hãi, chạy tán loạn. Còn từ ngữ CHUỘT ĐỒNG LOẠI ám chỉ những hạng hèn kém như nhau, nhát gan, thô bỉ, đê tiện... Động từ ghép CHIM CHUỘT hay MÈO CHUỘT dùng để chỉ sự thương yêu lén lút giữa trai gái. Giận một người nào ăn cắp của mình, mà cứ chối cãi, người ta thường nói tao HÚ CHUỘT hay "tao hú chuột cho mầy". Người bình dân còn dùng động từ HÚ CHUỘT trong việc nhổ răng: vừa cầm cái răng liệng lên nóc nhà, vừa nói "hú chuột răng cũ về mầy, răng mới về tao" với ý nguyện là răng sắp mọc lên sẽ tốt đẹp và bền chắc.
Danh từ CHUỘT còn được gọi là TÝ, tức là một trong mười hai "con giáp": Tuổi con chuột gọi là TUỔI TÝ. Còn giờ TÝ bắt đầu từ mười một giờ tối đến một giờ khuya. TÝ NGỌ TUYẾN hay là ĐƯỜNG TÝ NGỌ dùng để chỉ một "kinh tuyến" chạy từ Bắc Cực đến Nam Cực.
Thành ngữ ÔNG TÝ REO muốn nói đến những lúc trong nhà có chuột reo, chuột kêu "chí chí" thành tràng dài vui vẻ. Người bình dân thường nói khi chuột reo thì thế nào, ngày sau cũng sẽ có khách đến nhà. Ông Tý báo trước cho biết đấy, và người ta tin là chuột có linh tính, biết tiên tri.
CON CHUỘT TRONG TỤC NGỮ
Danh từ CHUỘT được dùng khá nhiều trong tục ngữ ta.
CHÁY NHÀ RA MẶT CHUỘT
Muốn nói rằng khi cháy nhà, khi hoạn nạn... mới lòi cái mặt thật, cái mặt đê hèn, còn lúc bình thường thì làm bộ giả nhân giả nghĩa. Nó gần giống như câu "gia bần tri hiếu tử, quốc loạn thứ trung thần", nghĩa là nhà nghèo mới biết con hiếu, nước loạn mới biết tôi trung, có thử lửa rồi mới biết vàng tốt xấu.
ĐẦU VOI ĐUÔI CHUỘT
Dùng chỉ một vật đầu lớn như con voi, mà đuôi lại nhỏ như con chuột, như hình thể một chiếc đũa ăn, một cái dùi cui, một cái dùi đục... Một câu chuyện được kể như là rất trọng đại, nhưng sau chót lại không ra gì... thường gọi là "chuyện đầu voi đuôi chuột". Việc làm lúc đầu rất hăng say, rất vĩ đại, nhưng sau đó lại buông xuôi cũng được gọi là "việc đầu voi đuôi chuột.
CHUỘT KHEN CHUỘT CHẠY GIỎI
Thường dùng với câu "mèo khen mèo dài đuôi" để chê bai những người thích vỗ ngực khoe mình tài, mình giỏi, mình hay. Đó là tính khoe khoang đáng trách.
MÈO NHỎ BẮT CHUỘT CON
Nghĩa là con mèo nhỏ thì nên bắt chuột con, chuột bé thì hơn. Mèo nhỏ mà muốn bắt chuột to lớn là chỉ mang lấy việc thất bại. Nghĩa bóng khuyên ta nên làm những việc vừa sức mình mà thôi. Chớ nên đòi hỏi hay mong muốn những gì cao hơn địa vị và khả năng của mình. Ta nên "lượng sức liệu mình", "liệu cơm gắp mắm", chớ ước mơ những gì viển vông quá sức.
CHUỘT CHẠY CÙNG SÀO
Câu tục ngữ nầy nghĩa là con chuột chạy từ đầu cây sào tre nầy đến chỗ cuối cùng của đầu kia, rồi không đi đến đâu được hơn nữa. Câu nầy dùng để nói một việc làm bí lối, hết đường, không còn phương tiện nào để tiến hành thêm được nữa.
CHUỘT SA CHĨNH GẠO hay CHUỘT SA HŨ NẾP
Thường dùng chỉ những người tốt số, cưới được vợ giàu có. Câu tục ngữ nầy còn nói đến những người may mắn, , được gặp điều hên. Nó gần giống câu "thời lai, phong tống, Đằng Vương các", thời đến thì tự nhiên gió cũng đưa mình đến gác Đằng Vương, giàu sang, danh vọng.
CON CHUỘT TRONG CA DAO
Ca dao rất phong phú có nhiều câu chứa đựng hình ảnh con chuột, là một loài vật rất gần chúng ta.
Trong mười hai "con giáp": tý, sửu, dần, mẹo... thì con chuột đứng đầu với câu ca dao:
Tuổi Tý con chuột cống xề
Tha gà tha vịt đem về trong hang.
Về trang hoàng nhà cửa lại có câu:
Bốn phòng em chạm bốn mèo,
Con thì bắt chuột, con leo sàn nhà.
Để khuyên răn trẻ em về việc phải biết vâng lời cha mẹ, người bình dân hay nói:
Con chuột chạy luột ống tre,
Không nghe lời mẹ thè lè bụng ra.
Nói về việc hay kén lừa, cũng có câu:
Chuột chê lúa lép không ăn,
Chuột chê nhà dột ra nằm bụi tre.
Thuộc loại văn miêu tả đối với tuổi ngây thơ, người ta lại hát:
Con mèo con chuột có lông
Ống tre có mắt, nồi đồng có quai.
Nói về việc "mèo mỡ" vụng trộm chúng ta thường nhắc nhở câu ca dao sau đây:
Chuột kêu chút chít trong hang,
Anh đi cho khéo đụng giường mẹ hay.
Về mèo và chuột lại có bài ca dao khá hóm hỉnh:
Con mèo mầy trèo cây cau (cao),
Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà.
Chú chuột đi chợ đường xa,
Mua mắm mua muối giỗ cha con mèo.
Chuột còn gọi là "tý" và được thấy trong câu ca dao:
Nửa đêm "giờ tý", canh ba
Vợ tôi, con gái, đàn bà, nữ nhi.
Câu nầy dùng để chê những ai viết "điệp ý", ý trùng nhau: ba từ ngữ "nửa đêm", "giờ tý" và "canh ba" đều chỉ thời gian vào khoảng 12 giờ khuya mà thôi.
CON CHUỘT TRONG THƠ NGỤ NGÔN
Thơ ngụ ngôn dùng rất nhiều về đề tài con chuột trong việc răn đời.
Đây là bài thơ ngụ ngôn của Lữ Phụng Tiên (La Fontaine) do Nguyễn văn Vĩnh dịch nhan đề: