PLAN C RỒI PLAN D CỦA PUTIN - CUỘC CHIẾN LIỆU SẼ KẾT THÚC RA SAO?
(Một bài phân tích rất hay của GS Lawrence Freedman, Hà Giang dịch nhanh).
Trong lúc Chiến tranh Nga-Ukraine bước sang chiều hướng đen tối hơn, điều chúng ta phải nhấn mạnh là, đây là cuộc chiến mà Vladimir Putin không thể thắng, bất kể cuộc chiến kéo dài bao lâu và ông ta có tàn nhẫn đến đâu.
Ngay từ đầu, chiến lược của Nga đã bị cản trở vì mục tiêu chính trị của Putin không thể chuyển được thành một động cơ quân sự có ý nghĩa. Để biện hộ cho cuộc xâm lăng, Putin mô tả một Ukraine thần thoại, một sản phẩm của trí tưởng tượng cuồng nhiệt, kích thích bởi cái nhìn lệch lạc về lịch sử của ông. Ukraine, theo lời Putin, là một người em ngoan cố cần phải được giải cứu khỏi tay 'những kẻ nghiện ma túy và Đức Quốc xã' đã làm cho bị lầm đường lạc lối. Đó không phải là cái nhìn của người Ukraine. Người Ukraine cho rằng Putin tuyên truyền như thế để có cớ biến đất nước của họ thành thuộc địa của Nga, và điều này họ không bao giờ cho phép. Không một chính phủ nào do Nga hậu thuẫn sẽ có được tính hợp pháp ở Ukraine, trong khi đó Nga không có khả năng chiếm đóng Ukraine vô thời hạn để duy trì một chính phủ như vậy.
Chiến lược điên rồ từ cơ bản này được củng cố bởi sự kém cỏi về mặt chiến thuật mà nhiều giới đã chỉ trích. Mục tiêu tiến chiếm nhanh chóng và dễ dàng, kiểm soát thủ đô Kyiv, và loại trừ Tổng thống Zelensky, nếu đạt được, có thể sẽ cho phép Putin tuyên bố một chiến thắng nào đó, dù chỉ đạt được những lời hứa về trung lập và phi quân sự hóa, các thỏa thuận hiến pháp mới, hay thậm chí là nhượng bộ lãnh thổ.
Tuy nhiên, các tướng lĩnh Nga đã chọn cách dựa vào tốc độ và sự bất ngờ để tiến chiếm các thành phố trọng yếu, sử dụng chỉ một phần nhỏ lực lượng, và thậm chí không bận tâm đến việc giành quyền kiểm soát không phận. Kế hoạch kiêu ngạo này được thấy trong việc đánh chiếm thủ đô của Ukraine, bằng cách đưa các đơn vị tác chiến đến phía ngoài thủ đô đến gặp các lực lượng đặc biệt đã có sẵn trong khu vực. Điều này đưa đến một thất bại thảm hại.
Thất bại của Kế hoạch A cản trở việc chuyển sang Kế hoạch B.
Người Ukraine đã thành công trong việc cản mức di chuyển của quân đội Nga bằng cách quấy rối, kể cả tự làm cho nổ tung các cây cầu, buộc quân Nga phải đi theo đường vòng. Các lực lượng tấn công của Nga bị chia cắt, làm cho việc phối trí trở nên khó khăn, các đoàn xe riêng lẻ bị quân phòng thủ Ukraine phục kích. Trở ngại về hậu cần ngày càng lớn, khi các đoàn xe tiếp tế, gồm cả những đoàn vận chuyển nhiên liệu thiết yếu, không thể theo kịp các đơn vị tiền phương. Vào ngày 28/2, có tin một đoàn xe khổng lồ - dài 40 dặm - đang đi về phía Kyiv. Trên thực tế, đó là một loạt các đoàn xe nhỏ hơn, bị kẹt dính với nhau vì đường bị chặn, do xe bị hỏng hoặc hết nhiên liệu. Người Ukraine không cần phải mất nhiều thời gian để chặn lực lượng tấn công này: lực lượng Nga tự nó đã dừng lại.
Dẫu sao, vẫn phải công nhận rằng sức mạnh quân sự của Nga đã và sẽ tạo nhiều tổn hại. Những hình ảnh được truyền đi trên mạng xã hội thường là về các tù nhân Nga, cùng những chiếc xe bị bỏ rơi và bị phá hủy, hơn là hành trình của các lực lượng Ukraine. Ở miền Nam Ukraine, lực lượng Nga đến từ Crimea tiếp tục gặt hái được nhiều thành công, mặc dù ngay cả ở đây, tiến độ cũng chậm hơn dự kiến. Việc Nga chiếm được thành phố cảng Kherson là một đòn giáng mạnh vào nỗ lực tự vệ của Ukraine.
Đổi không gian lấy thời gian:
Tuy nhiên, ngay cả với những thắng lợi đó, việc tiến vào được một thành phố không đồng nghĩa với việc chiếm giữ được nó. Lãnh thổ mà người Nga đang di chuyển tự do không nằm trong tầm kiểm soát của họ. Kiểm soát là một khái niệm chính trị chứ không là khái niệm quân sự. Người Ukraine không tìm cách bảo vệ từng tấc đất của mình, thay vào đó, họ dồn nỗ lực để đứng vững ở các thành phố trọng yếu, trong đó hai thành phố lớn nhất Kyiv và Kharkiv vẫn là hai thành phố quan trọng nhất về mặt chính trị và biểu tượng. Ukraine đã đổi không gian để lấy thời gian, và dùng thời gian đó để củng cố vị thế của mình.
Quan trọng hơn cả, Ukraine đã huy động và tổ chức được một lực lượng dân quân để giúp bảo vệ thành phố. Tổng thống Ukraine Zelensky biết dùng lời để động viên dân chúng và tạo được sự ủng hộ của quốc tế. Câu chuyện về Ukraine nói lên sự đoàn kết, chủ nghĩa anh hùng và sự hy sinh cho đất nước (nhưng vẫn không quên cho thấy những ngày khó khăn trước mặt). Điều này trái ngược hoàn toàn với câu chuyện của nước Nga với những bất bình liên tục, vì các bài phát biểu của Putin không thể giải thích một cách thuyết phục những gì lực lượng Nga đang làm và tại sao, đồng thời chỉ đưa ra những tội ác không liên quan của người khác để biện minh cho sự xâm lăng của mình.
Kết quả là, cộng đồng quốc tế bắt đầu hành động, hứa hẹn tiếp tục cung cấp vũ khí cho Ukraine, và quan trọng là áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế nghiêm khắc hơn nhiều so với dự đoán của hầu hết các nhà quan sát. Trong khi đó, đồng minh của Putin giữ khoảng cách và trong một số trường hợp, đã mạnh mẽ chống lại cuộc xâm lược của Nga. Hungary trở thành đối tác của EU và NATO. Trung Quốc sẽ không đứng về phía phương Tây hay áp đặt các lệnh trừng phạt, nhưng bỏ phiếu trắng trong cuộc bỏ phiếu của Hội đồng Bảo an Liên hiệp quốc, khẳng định chủ quyền Ukraine và việc phải bảo vệ thường dân. Vì nhiều công dân Trung Quốc đang ở Ukraine, Bắc Kinh rất lo lắng cho sự an toàn của họ trước các cuộc tấn công của Nga.
Ngoài những trường hợp ngoại lệ kỳ quặc như chế độ Assad ở Syria, vốn tồn tại nhờ hỏa lực của Nga, và Pakistan, đã lợi dụng thời điểm này để ký một thỏa thuận thương mại mới một cách kỳ lạ, Nga được rất ít hỗ trợ từ quốc tế. Ngay cả Kazakhstan, nơi quân đội Nga được đưa đến vào tháng Giêng để giúp khôi phục trật tự, cũng từ chối hỗ trợ Moscow. Tổng thống Lukashenko của Belarus, đồng phạm của Putin, đã cung cấp một vị trí quan trọng cho cuộc xâm lược của Nga, nhưng thậm chí có thể cũng đang suy tính về mức độ mà quân đội của mình nên tham gia cuộc chiến, ít nhất, vì điều này sẽ làm cho bản thân ông ta bị phê phán nặng nề thêm.
Cuối cùng, mặc dù điều này vẫn chưa tạo được kết quả gì, Nga đã chấp nhận có thể sẽ ngừng bắn có điều kiện, trái ngược với nền hòa bình áp đặt, bằng cách đồng ý đàm phán tại biên giới Belarus. Điều đáng chú ý là, Putin trước chiến tranh không thèm đàm phán trực tiếp với chính phủ Ukraine, giờ đây người phát ngôn của Putin đã thừa nhận Zelensky là nhà lãnh đạo thực sự của Ukraine. Trong quá khứ, Putin chỉ đề xuất rằng chính phủ Ukraine nói chuyện với các nhà lãnh đạo ly khai từ Donbas. Một đường giây liên lạc với phương Tây đang được duy trì qua các cuộc trò chuyện của Tổng thống Macron với Putin. Trung Quốc có thể đóng vai trò trung gian hòa giải. Nhưng cuối cùng, bất kỳ thỏa thuận nào cũng phải được đàm phán trực tiếp với người Ukraine. Đất nước này sẽ không để cho người khác quyết định thay cho họ.
Kế hoạch C:
Putin hiện đã buộc phải chuyển sang Kế hoạch C, trong đó có một số yếu tố còn sót lại từ Kế hoạch A và B. Và vì tình hình bây giờ đang rất khó đoán, không ai nắm chắc được là chuyện gì sắp xảy ra.
Vào ngày 27/2, Putin nhấn mạnh về sức mạnh hạt nhân của Nga và tuyên bố rằng ông đã nâng cảnh giác của các lực lượng răn đe của Nga lên một nấc, gần đến mức chiến tranh toàn diện. Có nhiều suy đoán về lý do tại sao Putin làm điều này. Giải thích đơn giản nhất vẫn là trước hỗ trợ vật chất ngày càng tăng phương Tây dành cho Ukraine và các biện pháp trừng phạt gia tăng đối với Nga, Putin muốn nhắc lại cảnh báo chống lại sự can thiệp của nước ngoài ông đưa ra khi bắt đầu tuyên bố xâm lược.
Putin biết là có đề xuất để NATO công bố ‘Vùng cấm bay’. Điều này tương đương với một lời tuyên chiến, khi các máy bay của NATO đối đầu với Nga, và vì lý do đó đề xuất này đã bị các nhà lãnh đạo NATO loại trừ. Dẫu sao, để có thể bảo vệ hoàn toàn các thành phố của Ukraine, một "Vùng không giao tranh" cũng sẽ được yêu cầu.
Việc đánh bom vào các thành phố là khía cạnh đáng báo động và đáng lo ngại nhất trong giai đoạn này của cuộc chiến. Hiện khó đánh giá hiệu ứng chiến lược của những cuộc tấn công này, nhưng có ba điểm đáng chú ý:
Thứ nhất, rất nhiều phụ thuộc vào phản ứng của người dân. Quan điểm thông thường là khi bị bắn phá thường dân trở nên bất khuất hơn và học được khả năng phục hồi, điều đó không phải lúc nào cũng xảy ra. Nó phụ thuộc vào mức độ của bom, tình trạng tinh thần của họ trước đó và phẩm chất của các nhà lãnh đạo. Tuy nhiên, cho đến nay, trong trường hợp này, quan điểm này dường như vẫn đúng. Kharkiv, thành phố bị ảnh hưởng nặng nề nhất của Ukraine, vẫn bất khuất. Đây được cho là một trong những thành phố Nga hy vọng sẽ kích hoạt được cuộc phản cách mạng phổ biến như EuroMaidan vào tháng 2 năm 2014. Hy vọng này đã tiêu tan.
Thứ hai, có thể đúng như Nga đã tuyên bố là các cuộc tấn công của họ nhằm vào các mục tiêu chính là quân đội và chính phủ Ukraine, nhưng không có nỗ lực nghiêm túc nào được thực hiện để tránh tạo ra thiệt mạng và tàn phá những khu dân cư. Ngay cả khi một số mục tiêu có mục đích chiến thuật, cũng có thể phản ánh một sai lầm khác, rằng việc phá hủy các tòa nhà hành chính hoặc tháp truyền thông sẽ thực sự tạo ra sự khác biệt lớn cho một cuộc chiến ở giai đoạn này. Ukraine thực ra hiện đang được lãnh đạo từ các ga tàu điện ngầm và các đường hầm của Kyiv cũng như các cuộc họp qua Zoom.
Thứ ba, để tạo ra sự khác biệt về mặt chiến lược, các cuộc tấn công này cần liên kết với các động thái quân sự khác. Quân đội Nga sẽ phải có những lựa chọn lớn. Pháo binh có thể được sử dụng, một cách tàn bạo, như một công cụ của chiến tranh đô thị, làm mất tinh thần của quân phòng thủ, loại bỏ các vị trí phòng thủ và mở đường tấn công. Nhưng từ Stalingrad đến Grozny, người dân Ukraine có thể chiến đấu ngay giữa đống đổ nát. Ngay cả trong giai đoạn tuyệt vọng đó, bối cảnh đô thị vẫn là một thách thức cho lực lượng xâm lược. Các đơn vị có thể bị lạc và bị cô lập, bị kẹt trên đường phố, và khó có được những tin tình báo đáng tin cậy. Nếu giới chỉ huy Nga muốn giảm thương vong thì đây là một viễn cảnh không mấy dễ chịu.
Hơn nữa, như chúng ta đã thấy ở những khu vực mà người Nga đã tiến vào, hiện diện không có nghĩa là kiểm soát.
Hiện có rất nhiều hình ảnh về những lính Nga đang đối đầu, và không biết phải làm gì, với đám đông cư dân giận dữ, trong tay không có vũ trang. Việc giết thường dân từ xa bằng pháo binh và tên lửa là một chuyện, nhưng khi phải nhìn thẳng vào mắt những người dân thường, người có thể là người thân của bạn, nói cùng thứ tiếng như bạn, trên một con phố tương tự như thành phố quê hương của bạn, rồi bắn thẳng vào họ là một chuyện khác. Nếu muốn giữ được những nơi họ đã tiến chiếm, lực lượng Nga cũng sẽ phải có đủ số đông để có thể áp đặt lệnh giới nghiêm, đối phó với người biểu tình, đồng thời tránh được các cuộc phục kích.
Giải pháp thay thế có thể là các cuộc vây hãm. Người dân Ukraine sẽ bị buộc phải ở dưới hầm, trong khi các thành phố mất điện, thực phẩm và thuốc men trở nên khan hiếm, và tình hình ngày càng trở nên tệ hơn. Theo mặc định, điều này có thể trở thành Kế hoạch C, đặc biệt nếu quân Nga tiếp tục có những nỗ lực để vào sâu hơn được những thành phố lớn. Con người có thể chịu đựng tình trạng này trong một thời gian nhưng đến một lúc nào đó, điều này sẽ dẫn đến một cuộc khủng hoảng nhân đạo.
Một cuộc vây hãm khó có thể mang lại kết quả đủ nhanh cho Putin. Dân Nga không phải chịu đựng sự khốn khổ giống như dân Ukraine đang chịu, nhưng nền kinh tế của Nga hiện đang bị bao vây. Putin hiện còn đang có thể đương đầu trong lúc này, cũng như kiểm soát các hãng tin tức độc lập và bất đồng chính kiến. Nhưng những tổn hại kinh tế và con người của cuộc chiến này không thể kéo dài được lâu. Mọi người Nga đang nhận ra là con, cha, em và anh của họ đang bị đẩy vào cuộc chiến như thế nào, và đồng rúp có thể mua được ít hàng hóa, nhu yếu phẩm như thế nào. Putin cần phải kết thúc cuộc chiến này một cách nhanh chóng. Ông ta không thể chờ. Phong thái của ông trong những ngày gần đây cho thấy không có gì ngoại trừ sự thất vọng dữ dội.
Kế hoạch D:
Nếu đã có bất kỳ xác suất nào là cuộc chiến này sẽ kết thúc với việc Ukraine khuất phục hoàn toàn về vũ lực thì điều này đã tiêu tan. Cuộc chiến cũng sẽ không kết thúc với việc các lực lượng Nga bị đuổi khỏi Ukraine. Nhiều xác suất là sẽ có một kết luận thương lượng, có thể là tại các cuộc đàm phán ngừng bắn. Mặc dù có thể hình dung được là Ukraine hứa sẽ không làm những điều mà họ sẽ không làm (như phát triển kho vũ khí hạt nhân hoặc trở thành Đức Quốc xã), thậm chí họ có thể đưa ra một số nhượng bộ lớn, như chấp nhận mất Crimea, nhưng Ukraine sẽ vươn lên từ thử thách này với tư cách là một quốc gia tự do và độc lập, không thể có quân đội Nga trên đất nước của họ.
Xác suất thay đổi chế độ ở Moscow cũng cao như ở Kyiv.
Machiavelli đặt ra câu hỏi là một hoàng tử được yêu thương hay sợ hãi, thì cái nào tốt hơn. Câu trả lời của ông ta là tốt nhất là cả hai, nhưng nếu phải lựa chọn thì phải chọn sợ hãi. ‘Nếu các đối tượng sợ hãi kẻ thống trị, thì nỗi sợ hãi đó đảm bảo kẻ thống trị được hỗ trợ. Họ tự hỏi: “Ông ta sẽ làm gì chúng ta, nếu chúng ta không trung thành?” Putin, người đã tự cô lập mình, theo mọi ý nghĩa của sự cô lập, giờ đây có nguy cơ mất đi luồng sức mạnh tàn nhẫn mà ông đã dày công vun đắp. Hào quang đó có nghĩa là chỉ những đối thủ dũng cảm nhất ở Nga mới tiếp cận được ông ta và những kẻ chuyên quyền ở những nơi khác coi Putin như một tấm gương mẫu mực để noi theo. Putin vẫn được nhiều sự ủng hộ của quần chúng mặc dù các cuộc biểu tình phản đối chiến tranh vẫn tiếp tục. Điều quan trọng nhất sẽ là sự bất mãn giữa những người thuộc thành phần thượng lưu khi họ nhìn thấy hậu quả của sự liều lĩnh của người lãnh đạo.
Cách mà cuộc chiến này kết thúc sẽ cho thấy chế độ của Putin sẽ kết thúc như thế nào.