By: HUỲNH DUY LỘC
The NewViet
Max A. Boot
Những ai theo dơi lịch sử cuộc chiến Việt Nam hẳn không xa lạ với tên tuổi Edward Lansdale, một “kingmaker”, người có vai tṛ rất lớn trong việc tạo nên quyền lực cho Tổng thống Đệ nhất VNCH Ngô Đ́nh Diệm. Nhân dịp cận kề sự kiện đảo chính ông Diệm, thử đọc lại quyển sách mới viết về Edward Lansdale của tác giả Max A. Boot…
Max A. Boot là người Nga gốc Do Thái sinh ngày 12-9-1969 tại Moscow, theo cha mẹ di cư sang Mỹ vào năm 1976. Anh theo học cử nhân khoa Sử ở Đại học Berkeley, California rồi học cao học Lịch sử bang giao quốc tế ở Đại học Yale. Anh bắt đầu nghề báo khi viết cho tờ The Daily Californian, rồi về sau viết cho The Weekly Standard, Los Angeles Times, The Wall Street Journal, The Washington Post và The New York Times. Anh là nhà sử học, nhà phân tích chính sách đối ngoại được Viện Nghiên cứu Chiến lược quốc tế coi là “chuyên gia hàng đầu về các cuộc xung đột vũ trang trên thế giới”. Anh giữ ghế giảng viên Jeane J. Kirkpatrick Senior Fellow về nghiên cứu an ninh quốc gia ở Hội đồng Quan hệ đối ngoại Hoa Kỳ (Council on Foreign Relations).
Cuốn tiểu sử đại tá Edward Lansdale của Max Boot với nhan đề “The road not taken: Edward Lansdale and the American tragedy in Vietnam” xuất bản tháng 1-2018 nhanh chóng trở thành best-seller và được chọn vào chung kết Pulitzer năm 2019.
Edward Lansdale (trái) và Daniel Ellsberg – Sài G̣n, 1965 (AP)
The Road not Taken” viết về cố vấn Mỹ Edward Lansdale. Có mặt tại miền Nam từ giữa thập niên 1950 trong giai đoạn đầu của nền Đệ nhất Cộng ḥa, ông Lansdale giữ một vai tṛ quan trọng, có tính cách quyết định đối với vận mệnh miền Nam Việt Nam. Với cấp bậc đại tá Không quân, ông Lansdale là Trưởng Phái bộ Quân sự đặc biệt của Mỹ (SMM) tại Sài G̣n. Không như đa số đồng nghiệp và đối thủ của ông sau này có trách nhiệm đề ra chính sách đối ngoại Mỹ, là những người thuộc thành phần ưu tú, hoặc thuộc các gia đ́nh tài phiệt Phố Wall và theo học các trường danh giá nhất nước Mỹ, Edward Lansdale xuất thân từ một gia đ́nh trung lưu - cha là giám đốc điều hành trong kỹ nghệ sản xuất xe hơi. Sinh ngày 6-2-1908 tại thành phố Detroit, Lansdale theo học báo chí tại UCLA (University of California, Los Angeles) nhưng bỏ ngang và hoạt động trong ngành quảng cáo cho các khách hàng như Levi-Strauss và Ngân hàng Wells Fargo. Ông gia nhập quân đội sau trận Trân Châu Cảng, sau đó được Wild Bill Donovan, sáng lập viên của OSS, tiền thân CIA, tuyển vào t́nh báo quân sự.
Lansdale được điều sang Philippines để t́m cách phá vỡ một cuộc nổi dậy và chặn bước tiến của chủ nghĩa Cộng sản. Để đạt mục tiêu, ông giật dây một cuộc phản cách mạng, hoàn toàn bứng gốc các thành phần nổi dậy qua một chiến lược quân sự vững chắc, kết hợp với chiến dịch “tâm lư chiến” hữu hiệu. Trong vỏn vẹn ba năm, Lansdale thành công trong sứ mạng giúp Bộ trưởng Quốc pḥng Philippines Ramon Magsaysay, bạn ông, trở thành nhà lănh đạo được ḷng dân, xứng đáng với ghế Tổng thống Philippines. Quan trọng không kém, ông t́m cách ảnh hưởng tới các quyết định ở Washington bằng cách thuyết phục các kư giả Mỹ viết những bài báo đại loại “Ramon Magsaysay: người bạn tốt nhất của chúng ta ở châu Á”.
Phái Lansdale sang Việt Nam vào năm 1954, Ngoại trưởng John Foster Dulles yêu cầu: “Hăy làm điều mà ông đă làm ở Philippines”. Tại Nam Việt Nam, Lansdale đóng vai tṛ thiết yếu trong việc tạo dựng và duy tŕ chế độ do ông Ngô Đ́nh Diệm lănh đạo. Ông đề xuất học thuyết “tranh thủ con tim và khối óc” của người dân để kiềm hăm sự bành trướng của chủ nghĩa Cộng sản, đẩy mạnh chống nổi dậy bằng cách lấy dân cư làm trung tâm – một cách tiếp cận được những người ủng hộ mô tả là phương thức chiến tranh nhân bản, phù hợp các lư tưởng tự do của người Mỹ.
Được ông Diệm tín cẩn, Edward Lansdale gặp ông Diệm hầu như hàng ngày. Ông luôn kiên nhẫn lắng nghe ông Diệm độc thoại hàng giờ, mặc dù ông không nói được tiếng Việt hay tiếng Pháp. Từng hoạt động trong ngành quảng cáo, Lansdale thích chiến tranh tâm lư và t́m hiểu nền văn hóa sở tại để vận dụng tâm lư chiến một cách hữu hiệu. Ông tin tưởng mạnh mẽ vào khái niệm dân chủ, tôn vinh Hiến pháp Mỹ do các nhà lập quốc soạn, và nhiều lần tỏ ư mong muốn Tổng thống Ngô Đ́nh Diệm trở thành “một cha già dân tộc” của Nam Việt Nam, khiến Tổng thống Diệm có lúc phải gắt lên: “Đừng gọi tôi là Papa nữa!”.
Lansdale trở thành người bạn Mỹ ông Diệm tin cậy nhất. Cuối năm 1956, ông trở về Mỹ nhận một nhiệm vụ khác v́ cấp trên cho là ông đă hoàn thành mỹ măn công việc được giao, giúp ông Diệm củng cố quyền hành, đủ sức lănh đạo miền Nam trong cuộc chiến chống Cộng. Ngoại trừ một chuyến trở lại Việt Nam trong một tuần vào năm 1960 để khảo sát t́nh h́nh cùng với tướng Maxwell Taylor và giáo sư Walt Rostow, Lansdale hoàn toàn bị gạt ra khỏi mọi hoạch định chính sách về Việt Nam của Chính phủ Mỹ từ khi ông rời Việt Nam. Chỉ đến tháng 10-1963, bởi t́nh h́nh Nam Việt Nam ngày càng trở nên cực kỳ phức tạp, Tổng thống Kennedy đă ngỏ ư yêu cầu ông trở lại Việt Nam, theo đề nghị Đại sứ Cabot Lodge, với sứ mạng dàn xếp sự ra đi của Cố vấn Ngô Đ́nh Nhu, và nếu cần th́ tổ chức đảo chánh. Tuy nhiên, Lansdale từ chối. Điều trớ trêu số phận là cơ quan của ông là Lầu Năm Góc tổ chức bữa liên hoan để chia tay khi ông về hưu vào buổi tối 31-10-1963 th́ ngay hôm sau, người bạn thân của ông là Tổng thống Ngô Đ́nh Diệm bị đảo chánh và bị sát hại cùng với Ngô Đ́nh Nhu.
Thời gian sau, nhiều người chịu trách nhiệm trong việc lật đổ ông Diệm đă nhận ra sai lầm lịch sử của họ. Lansdale kể rằng mấy năm sau đó, khi uống rượu say ở Sài G̣n, “anh chàng cứng cỏi” Lou Conein, tay điệp viên CIA dính rất sâu vào kịch bản đảo chánh ông Diệm, “đă khóc lóc xin tôi (Lansdale) tha thứ cho những việc làm của anh ta trong vụ đảo chánh”. Nhưng đó không chỉ là lỗi của Lou Conein. Anh ta chỉ làm theo lệnh cấp trên. Nhiều chục năm sau, Lansdale viết: “Thật sai lầm về mặt tinh thần và thật ngu xuẩn về mặt chiến lược khi gây chia rẽ trong cơ sở chính trị của chúng ta ở Việt Nam, một cơ sở nhỏ bé như vậy lại đang phải đối đầu với một kẻ thù rất mạnh, biết tận dụng mọi cơ hội. Napoléon từng nói: “Người ta không nên chia rẽ lực lượng của ḿnh khi đối mặt với kẻ thù. Chính phủ Kennedy đă không giữ được nguyên tắc này” (The road not taken: Edward Lansdale and the American tragedy in Vietnam, tr. 414, 415).
Sai lầm của người Mỹ khi hậu thuẫn các tướng lănh VNCH trong cuộc đảo chánh ngày 1-11-1963 là cực kỳ to lớn. Max Boot nhận định:
“Uy tín chính trị và hiệu quả của chính quyền vốn đă bắt đầu giảm sút trong năm cuối cùng của Tổng thống Ngô Đ́nh Diệm đă bị giáng một đ̣n chí tử và không c̣n gắng gượng trở lại nổi nữa. Các tướng lănh lên cầm quyền sau ông Diệm cũng chuyên quyền, không được ḷng dân, xa cách và cũng thiếu tính chính danh, thiếu hiệu quả và tham nhũng. Không có vị tướng nào thành công khi đối đầu với những nguy cơ tạo ra bởi các tín đồ Phật giáo và những người Cộng sản. Trong ṿng bốn tháng sau khi ông Diệm bị sát hại, các Phật tử tự thiêu c̣n nhiều hơn cả chín năm ông Diệm cầm quyền, nhưng sau cuộc đảo chánh, tin tức về những vụ tự thiêu này không c̣n là những tin tức hàng đầu trên các báo nữa. Cộng sản tiếp tục mở các cuộc tấn công, và những vụ tấn công ở đồng bằng sông Cửu Long bắt đầu nhiều hơn trước. Một lănh đạo Mặt trận Giải phóng miền Nam đă nói: “Cái chết của ông Diệm là một món quà Trời ban cho chúng ta”.
Các tác giả của “Tài liệu mật của Lầu Năm Góc” về sau cũng viết rằng: “Sự đồng lơa của chúng ta trong việc lật đổ ông Diệm đă làm cho trách nhiệm của chúng ta nặng nề hơn và chúng ta dấn sâu hơn vào một nước Việt Nam không có nhà lănh đạo”. William Colby, cựu giám đốc CIA, nói rằng việc đảo chánh ông Diệm là “sai lầm tệ hại nhất trong cuộc chiến tranh Việt Nam”, một nhận định cũng được cả Tổng thống Johnson và Tổng thống Nixon sau này chia sẻ, dù rằng có những nhà phân tích cho rằng bi kịch thảm bại của Mỹ ở Việt Nam là điều không thể tránh khỏi, dù c̣n ông Diệm hay không.
Tổng thống Ngô Đ́nh Diệm trong một chuyến kinh lư (Keystone/Stringer/Getty Images)
Cuộc hành tŕnh mà nước Mỹ dấn thân vào không chỉ là một sai lầm, mà c̣n là một thảm họa sẽ ảnh hưởng tới chính sách đối ngoại của Mỹ suốt nhiều thập niên sau. Điều này đă có thể tránh nếu người ta nghe theo lời khuyên Edward Lansdale - chuyên gia chống nổi dậy nổi tiếng đă có mặt từ những ngày đầu của nền Đệ nhất Cộng ḥa ở Nam Việt Nam. Những khuyến cáo của Lansdale về hậu quả cuộc đảo chánh đă không được lưu ư, không chỉ trong năm 1963 mà cả những năm trước đó. Ông đă hoài công biện giải về sự cần thiết của việc hạn chế hỏa lực nhắm vào những phần tử nổi dậy để tập trung vào việc giúp cho chính quyền Sài G̣n có uy tín hơn, có tính chính danh hơn và được ḷng dân hơn.
Sẽ không là thái quá nếu nói rằng toàn bộ cuộc xung đột, thảm bại quân sự lớn nhất trong lịch sử nước Mỹ sẽ có một diễn tŕnh khác, ít tốn kém hơn và có nhiều khả năng thành công hơn, nếu những khuyến cáo của một người được lắng nghe. Nhà tiên tri thấu thị kỳ tài, nhà chiến lược không được vinh danh, nhà cố vấn ngoài cuộc ấy là ai mà chỉ muốn đi theo “con đường người ta đă không chọn”, như ư nhà thơ Robert Frost trong bài “The road not taken”?
Ông ấy chính là Edward Lansdale!
