"Tôi nghĩ, phê b́nh- tranh luận ở môi trường Việt Nam hiện tại chỉ nhằm khẳng định: tôi thắng, anh thua. Thậm chí là để sỉ nhục người khác..."- nhà phê b́nh Nguyễn Thanh Sơn đưa quan điểm về văn hóa phê b́nh trong đời sống nghệ thuật.
Có một thực trạng đáng buồn bây giờ là những người làm công tác phê b́nh, gần như “biến mất”?
Tôi không nghĩ như vậy… mặc dù khi ta nh́n vào một hiện tượng phải nh́n vào sự phát triển của nó, đầu tiên phải xem quá khứ như thế nào? Ngày trước, chúng ta vốn đă không có nhiều những nhà phê b́nh giỏi, c̣n hiện nay, nếu bạn muốn, tôi có thể kể tên cho bạn danh sách cả chục người viết phê b́nh phim rất tốt, rất hay. Cho nên tôi nghĩ vấn đề không phải là không có, hiện nay có rất nhiều người viết phê b́nh chứ, nhưng họ không c̣n lựa chọn báo chí để “trao” bài viết của họ nữa. Cho nên tôi cho rằng vấn đề hiện nay là vấn đề của báo chí chứ không phải thiếu người viết phê b́nh.
Anh có thể nói sâu hơn một chút về khía cạnh “họ không lựa chọn báo chí”, với tư cách là một nhà phê b́nh?
Ví dụ ngay cả tôi cũng không sử dụng báo chí cho các bài viết của ḿnh nữa. Bởi v́ đơn giản môi trường internet, môi trường blog có rất nhiều lợi thế hơn báo chí truyền thống. Thứ nhất là không bị giới hạn số chữ. Thứ hai là bạn không bị ai biên tập bài của ḿnh, có thể nói bất cứ thứ ǵ ḿnh nghĩ, bạn không phải lo rằng tờ báo này có mối quan hệ với nhà phát hành phim này, nhà phát hành phim kia. Thứ ba là có phản hồi của người đọc một cách trực tiếp. Họ có thể sửa, góp ư, đóng góp. Vậy nên khi đăng rồi bài viết vẫn “sống”. Vậy nên tôi nghĩ các bạn ấy thích môi trường đó hơn.
Vậy c̣n tính chính thống th́ sao? Dù sao một trang Blog vẫn chỉ là ư kiến của một cá nhân nào đó, nó không đại diện cho tiếng nói của số đông.
Bây giờ tôi đặt lại câu hỏi thế nào là tính chính thống? Chính thống hay không nó quyết định bằng uy tín của người viết chứ không phải bằng một tờ báo. Tương lai, tôi cho rằng mọi người sẽ nh́n thấy cái gọi là không chính thống dần dần sẽ lấn át và trở thành chính thống. Nhà nước có thể coi những tờ báo đó là chính thống, nhưng nếu công chúng không coi là chính thống th́ không ăn thua, bởi v́ sau này càng ngày công chúng sẽ không tin vào cái gọi là chính thống đó nữa. Họ sẽ tin vào cái nào viết hay, khách quan, có kiến thức, và những thứ đó sẽ cạnh tranh với báo chí.
Như vậy, theo anh sự khách quan và uy tín người viết sẽ là điều quyết định tất cả?
Thứ nhất, nhà phê b́nh cũng chỉ có một góc nh́n của nhà phê b́nh thôi. Khi bạn chỉ có một góc nh́n thôi tức là bạn đă lựa chọn một quan điểm, vậy nên muốn hoàn toàn khách quan rất khó. Không phải khách quan có nghĩa là viết phải khen cái này một tư rồi chê cái kia một tư. Cái quan trọng nhất đối với một người viết phê b́nh là quan điểm, quan điểm của bạn về vấn đề đó là ǵ? Bạn phải bảo vệ được quan điểm của ḿnh một cách chắc chắn bởi người đọc sẽ đánh giá xem điều bạn viết có hợp lư hay không. Công chúng sẽ tự đánh giá được bạn viết có khách quan hay không, nếu bạn không khách quan th́ chẳng bao lâu uy tín của bạn sẽ bị đánh mất.
Người viết phê b́nh không phải là quan ṭa, anh cũng chẳng có quyền phát xét một người khác là thế này được thế kia không được, nhưng anh phải nói ư kiến của anh. Bài viết của anh có phản ánh kiến thức, hiểu biết, lư luận của anh hay không, hay là anh chỉ viết theo cảm tính? Lâu dần nếu chỉ viết theo cảm tính sẽ đánh mất độc giả, v́ độc giả cần được thuyết phục dưới góc độ lư luận và hiểu biết chứ không chỉ cảm tính.
Nhưng lời khen th́ dễ đi vào ḷng người, lời chê dễ bị phản ứng gay gắt và nhà phê b́nh phải đón nhận điều đó thế nào?
Người phê b́nh chẳng phải đón nhận ǵ cả. Bởi v́ khi anh viết xong một bài viết th́ bài viết đó có cuộc sống của nó. Người ta phản ứng như thế nào th́ là việc của người ta. Công chúng có quyền phản ứng, và công chúng phản ứng như thế nào th́ nó sẽ là thước đo t́nh cảm, sự hiểu biết của công chúng. Nếu như anh cảm thấy là họ hiểu không đúng ư ḿnh, họ hiểu sai lệch, họ xuyên tạc cái ư của ḿnh th́ anh có thể tiếp tục viết một bài viết khác. Nhưng luôn luôn nhớ bài viết đó sẽ phản ánh tâm tính, quan điểm của anh đối với người phản đối.
Anh nói lại làm tôi nhớ việc của Đàm Vĩnh Hưng và Nguyễn Ánh 9 gần đây. Những nhận xét của ông ấy có cái đúng và cái sai nhưng đó là quan điểm của ông ấy. Nhưng khi Đàm Vĩnh Hưng phản ứng quyết liệt, ông ấy lại xin lỗi. Tất nhiên Nguyễn Ánh 9 không phải là một nhà phê b́nh, tôi chỉ nói mở rộng ra thôi, rằng nhiều người coi đó là một hành động bao dung, người lớn, nhưng tôi lại cho rằng đó là sự thiếu quyết liệt trong việc bảo vệ quan điểm của ḿnh.
Tôi cũng đồng ư với bạn. Nhưng tôi nghĩ ở đây để phán định về một con người rất khó, có thể có rất nhiều lư do để người ta đưa ra một quyết định như vậy. Tôi nghĩ những ǵ nhạc sĩ Nguyễn Ánh 9 phản ứng thể hiện con người của ông là con người rụt rè, dĩ ḥa vi quư, ngại xáo trộn nói đi nói lại. Nhưng tôi cũng hoàn toàn đồng ư với bạn là nhạc sĩ nói có nhiều cái đúng và có những cái tôi hoàn toàn không đồng ư. Nhưng đó là quan điểm của bác, điều quan trọng là bác đă nói ra quan điểm của ḿnh chứ bây giờ nhiều người không dám nói quan điểm của ḿnh v́ nhiều lư do. Tôi nghĩ điều đó đáng lo hơn.
Một số người cho rằng sở dĩ xảy ra vụ ầm ĩ của Đàm Vĩnh Hưng và Nguyễn Ánh 9 bởi v́ cái tôi của họ quá cao. Tôi th́ lại cho rằng lư do là bởi chúng ta không có một môi trường phê b́nh đúng nghĩa, chúng ta không có thói quen phê b́nh và tiếp nhận phê b́nh?
Đúng, chúng ta không có môi trường phê b́nh v́ chúng ta không có môi trường tranh luận, cái gọi là phê b́nh của chúng ta rất nặng về cảm tính. Tại sao tôi nói vậy? Thứ nhất là ḿnh tranh luận không dựa trên cơ sở lư luận. Mà lư luận th́ có nhiều trường phái. Ví dụ như bác Nguyễn Ánh 9 lấy nền tảng là nhạc sĩ, tư duy cũ, c̣n Đàm Vĩnh Hưng là ca sĩ, tư duy nhạc trẻ th́ sao có cùng một hệ tư tưởng mà so sánh, tranh luận? Giống như bắt một ông dạy múa ba lê đi tranh luận với một ông dạy dancesport th́ không được.
Thứ hai là tranh luận của chúng ta không rơ ràng về mục tiêu? Sau khi phân biệt tôi và anh tranh luận với nhau dựa trên nền tảng nào, trường phái nào, nhất trí được với nhau những điểm ǵ, không nhất trí ở những điểm ǵ, th́ sau đó là tôi với anh tranh luận để làm ǵ? Kể cả cuối cùng, nếu cả tôi và anh tranh luận không có kết quả th́ liệu cuộc tranh luận của chúng ta có giúp đẩy vấn đề này lên được một tư nào không? Nếu nói một môi trường tranh luận lành mạnh th́ nó như vậy nhưng đáng tiếc Việt Nam không có.
Môi trường tranh luận của Việt Nam hiện tại là đầu tiên th́ căi nhau văng lên v́ nền tảng những thứ tôi tin và anh tin là khác nhau. Ví như Đàm Vĩnh Hưng nói rằng khán giả là người quyết định tất cả. Nguyễn Ánh 9 cho rằng tiếng nói chuyên gia là người quyết định tất cả. Hai giá trị này khác nhau và không thể nói cái nào hơn cái nào. Chúng ta có xu hướng thích đánh đồng, xáo trộn lung tung như một món lẩu, th́ sao có thể có nền tảng tranh luận rơ ràng? Tôi nghĩ Việt Nam hiện tại chỉ chủ yếu tranh luận nhằm khẳng định tôi thắng anh thua, thậm chí là để sỉ nhục người khác.
Anh nói nhiều người giờ không dám nói lên quan điểm của ḿnh, không dám phê b́nh... phải chăng v́ họ sợ gặp phải những phản ứng mạnh như của Đàm Vĩnh Hưng?Anh nghĩ người làm phê b́nh ngại nhất điều ǵ?
Tôi không thể nói thay cho những người khác. C̣n theo tôi, phê b́nh thể hiện một quan điểm và góc nh́n th́ người ta hoàn toàn có thể phản ứng với quan điểm, góc nh́n của ḿnh bởi v́ góc nh́n và quan điểm của ḿnh là riêng biệt. Có 2 cách phản ứng, tích cực là khi họ đánh giá những lời góp ư đó giúp họ được ǵ, có ích ǵ cho họ. Tiêu cực kiểu căi nhau chan chát, kiểu như bảo là “chó cứ sủa, người cứ đi”. Tôi nghĩ người làm phê b́nh đúng nghĩa th́ cứ nên mặc kệ. Với người phê b́nh cũng có 2 kiểu, tích cực là xem những phản ứng của người ta cái nào có ích cho vấn đề mà ḿnh phân tích, phê b́nh, cái ǵ đúng, cái ǵ chưa đúng, có đóng góp thêm cho bài viết của ḿnh hay không. C̣n tiêu cực là anh lại nhảy xuống “xắn váy” căi nhau với người ta như hàng tôm hàng cá ở từng điểm một.
Tuy nhiên, sự thật là có khi những ư tưởng của bạn không được thể hiện đúng mà lại qua bàn tay hoặc ng̣i bút của người khác th́ nó nhào nặn đi, kiểu giật tít chẳng hạn cũng có thể làm sai lệch đi những ǵ ḿnh muốn nói. Tôi nghĩ những điều đó làm nhà phê b́nh ngại hơn. Nhưng cũng phải công nhận là những người phê b́nh cũng lười biếng dần đi bởi v́ nếu anh muốn thể hiện th́ hăy thể hiện qua bài viết chứ không phải qua các bài phỏng vấn như tôi đang làm chẳng hạn. (cười)
Quay trở lại với chuyên môn chính của anh, Điện ảnh Việt hiện tại gần như không phải triển, nếu không muốn nói nó thụt lùi. Vậy vai tṛ của nhà phê b́nh trong việc này như thế nào?
Cái ǵ tồn tại cũng có lư do của nó. Xă hội như thế nào th́ sẽ có sản phẩm tương ứng như thế. Tất cả những bộ phim của Việt Nam hiện nay phản ánh rất rơ nhu cầu về tinh thần của xă hội, khi nhu cầu về tinh thần khác th́ điện ảnh cũng sẽ khác. Bạn không thể đ̣i hỏi điện ảnh phát triển hơn sự phát triển của xă hội. Cái thời của phê b́nh định hướng đă qua rồi, nhưng tôi nghĩ phê b́nh phải là một phản biện nào đó với thị hiếu của số đông, để công chúng dần dần nắm được là có những quan điểm điện ảnh khác.
Bản thân là người làm báo, tôi đọc khá nhiều bài phê b́nh, điều làm tôi thấy không thích nhất chính là việc họ thường nói rằng: “Phim Việt Nam như vậy là được rồi”. Rơ ràng những nhà phê b́nh c̣n có chút nương nhẹ với phim Việt, hoặc thẳng thắn ra là họ làm chưa tốt công việc của ḿnh.
Tôi cũng đồng ư với ư kiến của bạn. Tôi nghĩ người phê b́nh phải khắc nghiệt th́ mới có ích. Tôi cũng không muốn có một sự nương nhẹ nào với phim Việt. Nhưng quan trọng là ḿnh nh́n thấy cái ǵ được, hay chưa được, ḿnh phải nói rơ ràng bởi v́ nó luôn có sự tiếp nối. Nếu bạn nh́n thấy những thứ nó đă làm được th́ nên nhấn mạnh cho những người khác biết được đây là những thứ đă làm được, và ngược lại. Có điều là, khi anh đánh giá th́ cũng nên biết ḿnh đánh giá nó so sánh với cái ǵ, v́ muốn biết điện ảnh có vận động hay không th́ phải có so sánh. Anh so sánh một bộ phim này với những bộ phim cùng thể loại cùng chủ đề ở Việt Nam, ở cùng khu vực hay ở Hollywood? Cái ǵ cũng phải có hệ quy chiếu, nếu mang hệ quy chiếu của Hollywood đánh giá về phim Việt Nam th́ tất nhiên nhiều lúc sẽ thấy tuyệt vọng.
Những bộ phim được giải thưởng của nhà phê b́nh hay được giải ở Việt Nam th́ không có khán giả, những bộ phim giới chuyên môn chê lại có doanh thu ngất ngưởng... Thị hiếu xem phim của số đông khán giả đang thấp đi?
Không phải chỉ riêng Việt Nam, trên thế giới cũng có rất nhiều bộ phim được các nhà phê b́nh đánh giá cao th́ lại thưa khách, những phim chê th́ đông. Vấn đề thị hiếu đám đông và thị hiếu của số ít chuyên gia không phải lúc nào cũng tương đồng. Đáp ứng được nhu cầu của cả hai nhóm người là khó lắm. Tất nhiên ai cũng mong muốn làm được cả hai nhưng có những phim chỉ làm được 1 thôi.
Mà mỗi một xă hội, một nhóm đối tượng lại có quan điểm về giải trí khác nhau. Có những người phải suy nghĩ mới là giải trí, có những người chỉ cần làm họ cười thôi là được rồi. Hiện nay th́ nhóm “chỉ cần cười” đông hơn. Thị trường mà, đáp ứng được cái cầu đó là sẽ đông khách. Việt Nam hiện tại đang có mất cân bằng về văn hóa: những người làm phim nghiêm túc chưa học được bài học của thị trường, những người làm phim giải trí vui vẻ chưa học được bài học của làm phim nghiêm túc. Chỉ hi vọng cùng với thời gian hai cách làm phim đó sẽ được kéo gần lại với nhau hơn.
Xin cảm ơn anh!
Phan Anh
(Dân trí)